مدیریت مالی دولتی در ایران؛ استراتژی ها و تجربیات موفق کشورهای پیشرفته

سازمان‌های برنامه‌ و بودجه در کشورهای پیشرفته به‌عنوان نهادهای کلیدی در فرآیند تدوین و اجرای سیاست‌های اقتصادی و مالی، نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. این سازمان‌ها به مدیریت استراتژیک منابع، نظارت بر اجرای برنامه‌ها و ارزیابی عملکرد اقتصادی و مالی کلان کشور می‌پردازند. در دنیای امروز که به‌سرعت در حال تغییر است، این سازمان‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و رویکردهای نوآورانه، توانسته‌اند به بهبود کارآیی و شفافیت در فرآیندهای مالی و اقتصادی کمک کنند. مطالعه و تحلیل عملکرد این سازمان‌ها در کشورهای توسعه‌یافته می‌تواند الگوهای مفیدی برای بهبود نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی در کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، ارائه دهد. نویسنده با امید به تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت به بررسی نقش و عملکرد سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه در کشورهای پیشرفته اقتصادی پرداخته و درس‌های کلیدی برای بهبود عملکرد این سازمان‌ها در ایران را ارائه می‌دهد.

 نقش و اهمیت سازمان‌های برنامه‌وبودجه در کشورهای پیشرفته

سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه در کشورهای پیشرفته به‌طور اساسی در فرآیند تدوین و اجرای سیاست‌های اقتصادی و مالی نقش دارند. این سازمان‌ها با استفاده از رویکردهای علمی و ابزارهای مدرن، به بهبود کارآیی، اثربخشی و شفافیت در مدیریت منابع مالی و برنامه‌ریزی استراتژیک کمک می‌کنند.

– تدوین برنامه‌های استراتژیک

در کشورهای پیشرفته، سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه به‌طور مداوم برنامه‌های استراتژیک را تدوین می‌کنند که به تعیین اهداف بلندمدت اقتصادی و اجتماعی کمک می‌کند. این برنامه‌ها شامل تحلیل‌های عمیق اقتصادی، پیش‌بینی‌های مالی و تعیین اولویت‌های سرمایه‌گذاری هستند.

سازمان برنامه‌وبودجه کانادا (Treasury Board of Canada Secretariat) مسئول تدوین برنامه‌های اقتصادی و مالی و نظارت بر اجرای آنهاست. این سازمان با استفاده از داده‌های اقتصادی و مالی، برنامه‌های بلندمدت را تدوین کرده و به دولت کمک می‌کند تصمیمات استراتژیک را اتخاذ کند.  (Government of Canada, 2023) به‌عنوان نمونه، این سازمان در سال‌های اخیر برنامه‌های ویژه‌ای برای ارتقاء زیرساخت‌های دیجیتال و بهبود بهره‌وری در بخش دولتی تدوین کرده که به تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی کشور کمک کرده است.

وزارت دارایی آلمان به‌طور منظم برنامه‌های استراتژیک را با استفاده از داده‌های جامع اقتصادی و پیش‌بینی‌های دقیق تدوین می‌کند. این برنامه‌ها به تخصیص منابع بهینه و اجرای مؤثر پروژه‌های ملی کمک می‌کند (Federal Ministry of Finance Germany, 2023).

سازمان برنامه‌ریزی اقتصادی ژاپن با تحلیل‌های پیشرفته و رویکردهای مبتنی بر داده، به تدوین برنامه‌های اقتصادی برای رشد پایدار و مقابله با بحران‌های مالی پرداخته است. (Ministry of Economy, Trade and Industry Japan, 2023)

– تخصیص منابع و بودجه‌بندی

سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه مسئول تخصیص منابع مالی به پروژه‌ها و برنامه‌های مختلف هستند. این تخصیص منابع براساس اولویت‌ها و نیازهای استراتژیک انجام می‌شود و به تأمین مالی پروژه‌های کلیدی کمک می‌کند.

سازمان بودجه و مدیریت مالی انگلستان (HM Treasury) مسئول تهیه و اجرای بودجه ملی است. این سازمان با استفاده از تحلیل‌های اقتصادی و مشاوره‌های تخصصی، منابع مالی را به بخش‌های مختلف دولت تخصیص می‌دهد و نظارت بر هزینه‌ها و برنامه‌ها را انجام می‌دهد (HM Treasury, 2023). این سازمان به‌دلیل استفاده از مدل‌های پیشرفته اقتصادی و تحلیل‌های دقیق، قادر است به‌طور مؤثری منابع مالی را به نیازهای مختلف تخصیص دهد و از افزایش هزینه‌های غیرضروری جلوگیری کند.

سازمان مدیریت مالی سوئد به‌طور مؤثر منابع مالی را براساس تحلیل‌های دقیق و نیازهای استراتژیک تخصیص می‌دهد و نظارت مستمر بر اجرای برنامه‌ها دارد. (Swedish National Financial Management Authority, 2023)

سازمان مدیریت مالی استرالیا با استفاده از ابزارهای تحلیل پیشرفته و مدل‌های اقتصادی به تخصیص منابع و نظارت بر پروژه‌های دولتی می‌پردازد (Australian Department of Finance, 2023).

– نظارت و ارزیابی عملکرد

نظارت بر اجرای برنامه‌ها و ارزیابی عملکرد یکی از وظایف کلیدی این سازمان‌هاست. آنها با استفاده از معیارهای عملکرد و شاخص‌های کلیدی، تأثیرگذاری برنامه‌ها را ارزیابی کرده و به بهبود مستمر فرآیندها کمک می‌کنند.

سازمان ارزیابی و حسابرسی استرالیا (Australian National Audit Office) مسئول نظارت و ارزیابی عملکرد دولت و سازمان‌های دولتی است. این سازمان با انجام بررسی‌های مستقل، به شفافیت و کارآیی دولت کمک کرده و گزارش‌های مفصلی را منتشر می‌کند (ANAO, 2023). به‌طور مثال، این سازمان اخیرا گزارشی منتشر کرده که به تحلیل عملکرد پروژه‌های کلان ملی پرداخته و پیشنهادات مفیدی برای بهبود فرآیندهای اجرایی ارائه داده است.

سازمان حسابرسی عمومی کانادا با نظارت دقیق بر پروژه‌های دولتی و ارزیابی عملکرد آنها به بهبود شفافیت و کارآیی کمک می‌کند (Office of the Auditor General of Canada, 2023).

سازمان حسابرسی ملی فرانسه به‌طور مستمر عملکرد دولت و برنامه‌های مالی را بررسی کرده و به ارائه گزارش‌های جامع و تحلیلی می‌پردازد(Cour des Comptes, 2023).

 الگوهای موفق از کشورهای پیشرفته

بررسی عملکرد سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه در کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که استفاده از روش‌های نوین و رویکردهای سیستماتیک می‌تواند به بهبود مدیریت مالی و برنامه‌ریزی کمک کند. این الگوها شامل استفاده از فناوری‌های پیشرفته، شراکت‌های عمومی-خصوصی و فرآیندهای شفاف و مشارکتی است.

–  سیستم‌های هوش تجاری و تحلیل داده‌ها

کشورهای پیشرفته به‌طور فزاینده‌ای از سیستم‌های هوش تجاری و تحلیل داده‌ها برای تصمیم‌گیری‌های اقتصادی استفاده می‌کنند. این سیستم‌ها به سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه کمک می‌کند تا با استفاده از داده‌های جامع و تحلیل‌های پیشرفته، برنامه‌های استراتژیک را تدوین کنند.

آلمان با استفاده از سیستم‌های هوش تجاری پیشرفته و تحلیل‌های داده، به بهبود فرآیندهای برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی پرداخته است. این کشور با استفاده از داده‌های دقیق و پیش‌بینی‌های اقتصادی، به تخصیص منابع بهینه و اجرای مؤثر برنامه‌ها می‌پردازد.  (Federal Ministry of Finance Germany, 2023)به‌طور خاص، آلمان با به‌کارگیری سیستم‌های تحلیل داده‌های مالی و اقتصادی، توانسته به‌طور مؤثری روندهای اقتصادی را پیش‌بینی کرده و برنامه‌های اقتصادی را مطابق با تغییرات سریع بازار تنظیم کند. همچنین در آلمان با استفاده از فناوری‌های تحلیل داده، به شبیه‌سازی سناریوهای مختلف اقتصادی پرداخته و برنامه‌ریزی‌های خود را بهبود می‌بخشد (Federal Ministry of Finance Germany, 2023).

ژاپن با استفاده از سیستم‌های هوش تجاری پیشرفته، تحلیل‌های دقیق‌تری از داده‌های اقتصادی و مالی به‌دست آورده و از آنها برای تصمیم‌گیری‌های استراتژیک استفاده می‌کند (Ministry of Finance Japan, 2023).

–  شراکت‌های عمومی وخصوصی

بسیاری از کشورهای پیشرفته از شراکت‌های عمومی و خصوصی برای تأمین مالی و اجرای پروژه‌های بزرگ استفاده می‌کنند. این شراکت‌ها به دولت‌ها کمک می‌کند تا منابع مالی اضافی را جلب کرده و پروژه‌های کلیدی را به‌طور مؤثر اجرا کنند.

فرانسه با استفاده از شراکت‌های عمومی و خصوصی، به اجرای پروژه‌های زیرساختی و توسعه اقتصادی پرداخته است. این کشور با همکاری بخش خصوصی، منابع مالی لازم را تأمین کرده و پروژه‌ها را با کیفیت بالا اجرا می‌کند (Ministry of Economy, Finance and Recovery France, 2023). برای مثال، پروژه‌های بزرگ زیرساختی مانند شبکه‌های حمل‌ونقل و تأسیسات انرژی با همکاری بخش خصوصی به مرحله اجرا درآمده‌اند و به بهبود زیرساخت‌های ملی کمک کرده‌اند.

بریتانیا با استفاده از شراکت‌های عمومی و خصوصی، پروژه‌های زیرساختی و خدمات عمومی را به‌طور مؤثری اجرا کرده و نتایج مثبتی به‌دست آورده است (HM Treasury, 2023).

استرالیا نیز با استفاده از شراکت‌های عمومی و خصوصی به تأمین مالی پروژه‌های بزرگ و بهبود کیفیت خدمات عمومی پرداخته است (Australian Department of Finance, 2023).

– فرآیندهای شفاف و مشارکت عمومی

کشورهای پیشرفته به‌طور فزاینده‌ای بر شفافیت و مشارکت عمومی در فرآیندهای برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی تأکید دارند. این رویکردها به افزایش اعتماد عمومی و بهبود کیفیت تصمیمات اقتصادی کمک می‌کند.

سوئد با تأکید بر شفافیت و مشارکت عمومی، فرآیندهای برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی خود را بهبود داده است. این کشور با ارائه اطلاعات مالی و اقتصادی به‌طور عمومی و برگزاری جلسات مشاوره‌ای با شهروندان، به افزایش شفافیت و مشارکت عمومی پرداخته است. (Swedish National Financial Management Authority, 2023) به‌طور خاص، سوئد به‌طور منظم گزارش‌های مالی و بودجه‌ای را منتشر کرده و با استفاده از نظرسنجی‌های عمومی، نظرات و پیشنهادات شهروندان را در فرآیندهای تصمیم‌گیری دخالت می‌دهد.

هلند با استفاده از شفافیت در گزارش‌های مالی و برگزاری مشاوره‌های عمومی، به افزایش اعتماد و مشارکت شهروندان پرداخته است (Netherlands Court of Audit, 2023).

دانمارک با تأکید بر شفافیت و مشارکت عمومی در برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی، به بهبود کیفیت تصمیمات اقتصادی و اجتماعی کمک کرده است (Danish National Audit Office, 2023).

 درس‌های کلیدی برای ایران

اگرچه یکی از اساسی ترین مشکلات برنامه و بودجه کشور اختصاص ردیف بودجه هایی است که به جز هزینه برای کشور و ملت، اساسا ماهیت و محصول ملی و مردمی ندارد لیکن در سایر امور برنامه و بودجه ایران می‌تواند با توجه به الگوهای موفق کشورهای پیشرفته، به بهبود عملکرد سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه کشور بپردازد. این درس‌ها شامل استفاده از فناوری‌های نوین، تقویت شراکت‌های عمومی-خصوصی و افزایش شفافیت و مشارکت عمومی است.

–  استفاده از فناوری‌های نوین

ایران باید از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های هوش تجاری و تحلیل داده‌ها برای بهبود فرآیندهای برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی استفاده کند. این فناوری‌ها می‌تواند به افزایش دقت و کارآیی در تدوین برنامه‌ها و تخصیص منابع کمک کند. به‌کارگیری فناوری‌های مدرن مانند تحلیل داده‌های بزرگ و سیستم‌های هوش مصنوعی می‌تواند به سازمان‌های برنامه‌ریزی کمک کند تا پیش‌بینی‌های دقیق‌تری از روندهای اقتصادی داشته باشند و برنامه‌های کارآمدتری تدوین کنند.

استفاده از تکنیک‌های تحلیل داده‌های بزرگ می‌تواند به بهبود پیش‌بینی‌های اقتصادی و تحلیل روندها کمک کند. همچنین استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای شبیه‌سازی سناریوهای مختلف و بهبود تصمیم‌گیری‌های مالی.

– تقویت شراکت‌های عمومی و خصوصی

ایران باید شراکت‌های عمومی و خصوصی را به‌عنوان یکی از استراتژی‌های کلیدی برای تأمین مالی پروژه‌ها و بهبود زیرساخت‌ها در نظر بگیرد. این شراکت‌ها می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری و بهبود کیفیت اجرای پروژه‌ها کمک کند. برای موفقیت در این زمینه، ایران نیاز به توسعه چارچوب‌های قانونی و مالی مناسب برای همکاری با بخش خصوصی دارد و باید از تجربیات موفق کشورهای دیگر در این زمینه بهره‌برداری کند.

توسعه و تقویت چارچوب‌های قانونی و مقررات برای حمایت از شراکت‌های عمومی و خصوصی.

توسعه استراتژی‌های مدیریت ریسک برای شراکت‌های عمومی و خصوصی به‌منظور کاهش خطرات و افزایش موفقیت پروژه‌ها.

–  افزایش شفافیت و مشارکت عمومی

ایران باید بر شفافیت و مشارکت عمومی در فرآیندهای برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی تأکید کند. ارائه اطلاعات مالی و اقتصادی به‌طور عمومی و برگزاری جلسات مشاوره‌ای می‌تواند به افزایش اعتماد عمومی و بهبود تصمیمات اقتصادی کمک کند. ایجاد بسترهای ارتباطی مؤثر با شهروندان و فراهم کردن دسترسی به اطلاعات مالی و بودجه‌ای به‌طور شفاف می‌تواند به بهبود عملکرد نظام مالی کشور کمک کند.

استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال برای ارائه اطلاعات مالی و برگزاری نظرسنجی‌های عمومی.

ایجاد سازوکارهای مشارکت فعال شهروندان در فرآیندهای بودجه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های مالی.

 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

سازمان‌های برنامه‌ریزی و بودجه در کشورهای پیشرفته اقتصادی نقش کلیدی در بهبود کارآیی و شفافیت اقتصادی این کشورها دارند. استفاده از فناوری‌های نوین، تقویت شراکت‌های عمومی و خصوصی و افزایش شفافیت و مشارکت عمومی از جمله استراتژی‌های موفق این سازمان‌هاست. ایران با بهره‌برداری از این الگوها و درس‌های کلیدی می‌تواند به بهبود نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی خود پرداخته و به توسعه پایدار و رشد اقتصادی دست یابد. تطبیق این استراتژی‌ها با شرایط خاص ایران و پیاده‌سازی مؤثر آنها می‌تواند به افزایش کارآیی و شفافیت در نظام مالی کشور کمک کند. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها می کوشد تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.