به گزارش سامانه ویکی کار صد آنلاین ، قراردادها امروزه بخش مهمی از روابط افراد را تنظیم می‌نمایند. درواقع توجه به آنچه در یک قرارداد نوشته و امضا می‌شود، مصداق بارز مثل معروف در زبان فارسی است که می‌گوید: جنگ اول به ز صلح آخر. بسیار افرادی که بدون توجه به مفاد یک قرارداد اقدام به امضا آن نموده‌اند و در مرحله اجرا متوجه شروطی شده‌اند که نه‌تنها به نفع آن‌ها نبوده بلکه سبب دردسرهای بزرگی نیز شده است.
دقت در برخی نکات و عبارات در قرارداد می‌تواند یک عامل پیشگیرنده در طرح دعاوی قراردادی باشد. در این مقاله و مقالات دیگر با موضوعات قراردادی، به بررسی انواع قرارداد و مهم‌ترین و پر چالش ترین مواد یک قرارداد می‌پردازیم.
برای خدمات بیشتر به سامانه برخط لایحه نویسی و شکایت کارگران از کارفرمایان به نشانی مراجعه کنید.
تعریف قرارداد
به‌عنوان قدم اول، باید تعریف دقیق و درستی از قرارداد را بدانیم. قانون‌گذار در ماده ۱۸۳ قانون مدنی، عقد یا قرارداد را اینطور تعریف نموده است : “عقد یا قرارداد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد به امری نماید و موردقبول آن‌ها واقع گردد”. همان‌طور که مشخص شد، تعهد و قبول آن، عنصر اصلی و سازنده یک قرارداد است. هر قراردادی با هر عنوانی که باشد، درنهایت بیان‌کننده یک وضعیت حقوقی است که در آن، تعهدات متقابلی وجود دارد. بهترین مثال برای درک این موضوع، قرارداد خریدوفروش( بیع) است. در قرارداد بیع، یک‌طرف چیزی را به دیگری می‌فروشد. طرف اول به‌عنوان فروشنده ملزم به تحویل موضوع قرارداد به‌طرف دوم است. طرف دوم به‌عنوان خریدار، ملزم به پرداخت مبلغ (ثمن) آن است.
انواع قرارداد
بر اساس معیارهای متفاوت، تقسیم‌بندی‌های متعددی از قرارداد وجود دارد. طیف این تقسیمات بسیار گسترده است. بررسی تمامی این تقسیمات علاوه بر اینکه ممکن است به زبان ساده، امری دشوار باشد، بی‌شک از حوصله مخاطبین نیز خارج است. به همین دلیل، در این قسمت صرفاً به مهم‌ترین و کاربردی‌ترین تقسیمات اشاره می‌شود.
قبل از بیان انواع تقسیمات قراردادی باید این نکته را بدانید که عقد و قرارداد در مفهوم عرفی باهم تفاوتی ندارند. اما در زبان حقوق، این دو مفهوم، متفاوت بوده و به‌جای یکدیگر استفاده نمی‌شود. کلمه عقود در حقوق، اشاره به عقود معین و مشخص‌شده در قانون مدنی دارد. آنچه قانون مدنی به‌عنوان انواع قرارداد نام‌برده و اصول و شروط آن را به‌تفصیل بیان نموده است، عقد می‌باشد. قرارداد در مقایسه با کلمه عقد، عام‌تر و به معنای عقود معین و نامعین است. منظور از عقود نامعین، عقودی است که نام و شرایط و اصول آن در قانون مدنی ذکر نشده و به طرفین اجازه داده‌شده است شروط توافق خود را، خودشان تعیین نمایند.
حال با لحاظ این نکته، به شرح مهم‌ترین انواع قرارداد می‌پردازیم.
انواع قرارداد در قانون مدنی
در مقدمه بحث به این مسئله اشاره شد که برخی از قراردادها، تحت عنوان عقود معین، در قانون مدنی نام‌برده شده است. این عقود، عنوان، شرایط، اصول مشخصی دارد و دقیقاً به همین دلیل، تحت عنوان عقود معین، شناخته می‌شوند. نکته مهم در این قراردادها این است که افراد در تنظیم این نوع قراردادها باید دقت داشته باشند، اصول اساسی و مهم آن را در نظر بگیرند. برای مثال در عقد بیع، آنچه مهم است در مقابل هم قرار گرفتن مبیع(آنچه خریده می‌شود) و ثمن(مبلغ) است. بنابراین قراردادی که در آن‌یک نفر چیزی را به کسی می‌بخشد، عنوان بیع ندارد.هبه، عاریه، ودیعه، صلح، مزارعه، و .. ازجمله عقود معین هستند.
قرارداد الحاقی
یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین قراردادها در ایران، قرارداد الحاقی است. قرارداد الحاقی به قراردادی گفته می‌شود که شرایط قرارداد توسط یکی از طرفین، از قبل مشخص‌شده است و طرف دیگر، صرفاً با امضا و تائید مفاد قرارداد، به آن ملحق می‌شود. عدم برابری طرفین در تصمیم‌گیری، یکی از مهم‌ترین علل انعقاد قراردادهای الحاقی است. در یک مثال ساده، می‌توان به قرارداد اخذ تسهیلات از بانک‌ها اشاره کرد. تمامی شرایط اخذ تسهیلات ازجمله، میزان آن، تعداد اقساط و سایر شرایط توسط خود بانک تعیین و وام‌گیرنده صرفاً اقدام به امضا آن می‌نماید.
قرارداد کار و قراردادهای استخدامی
یکی دیگر از انواع رایج قراردادها، قراردادهای کار و دیگر قراردادهای استخدامی است. در خصوص تفاوت این دو، مهم‌ترین نکته این است که قرارداد کار، تنظیم‌کننده رابطه کارگر و کارفرما و عموماً تابع قانون کار است. قراردادهای استخدامی، تنظیم‌کننده رابطه کاری اشخاص با شرکت‌ها، مؤسسات و تابع قانون مدیریت خدمات کشوری است.
به‌طورکلی شرایط استخدامی با توافق طرفین صورت می‌گیرد. طرفین می‌توانند میزان حقوق، ساعت کاری، مزایا و دیگر ابعاد مهم قرارداد تصمیم‌گیری کنند. باید این نکته را در نظر داشت که قانون‌گذار در راستای حفظ حقوق کارگران و مستخدمین، برخی از مقرره‌های قراردادهای کاری را الزامی و عدول از آن را اجازه نداده است. یکی از مهم‌ترین آن‌ها میزان حداقل دستمزد کارگر است. این میزان هرساله در جلساتی با حضور نمایندگان صنف کارگران و کارفرمایان تعیین می‌شود. این مبلغ برای تمامی قراردادها الزامی است.
نکات مهم قرارداد نویسی
قرارداد نویسی برخلاف آنچه عامه مردم تصور می‌کنند، کار ساده ایی نیست. درواقع نگارش یک قرارداد می‌تواند به همان میزان که راهگشاست، دردسرساز نیز باشد. بدیهی است که هر قرارداد، نکات و اصول مختص خود را دارد. لیکن در این مبحث تلاش می‌کنیم اصول کلی و عمومی در قرارداد نویسی را موردبررسی قرار داده و اهمیت وجود آن را تشریح کنیم.
نکات مهم تنظیم قرارداد
برجسته ترین نکات مربوط به تنظیم قرارداد
از تنظیم قرارداد چه هدفی داریم؟
هر قراردادی باهدف ساماندهی به یک رابطه حقوقی منعقد می‌شود. برای تنظیم قرارداد در ابتدا باید بدانیم چه هدفی از آن داریم. تعهدات طرفین باید در مذاکرات قبل از قرارداد کاملاً مشخص باشد. از یاد نبرید که مذاکرات شفاهی قبل از قرارداد و مدارک ارائه‌شده در این مرحله، بسیار اهمیت دارد. بسیاری از تعهدات و امتیازات یک قرارداد، در این مرحله مشخص و مورد استناد است. البته به یاد داشته باشید که بهتر است در مرحله مذاکرات شفاهی قبل از قرارداد، تنها نباشید و چند نفر شاهد این توافقات نانوشته باشند.
اینکه بدانیم چه هدفی را دنبال می‌کنیم، در انتخاب عنوان قرارداد و سایر مفاد قراردادی تأثیر مستقیم دارد.
در تنظیم قرارداد، چه قانون‌هایی مهم هستند؟
اینکه برای تنظیم قرارداد چه قانون‌هایی اهمیت دارد، به‌عنوان قرارداد ارتباط دارد. برای مثال در تنظیم یک قرارداد مشارکت در ساخت، قانون پیش‌فروش آپارتمان‌ها، قانون ثبت، قانون شهرداری، باید موردمطالعه دقیق قرار بگیرد و بر اساس مقرره‌های قانونی یک قرارداد مشارکت در ساخت جامع و کامل طراحی شود. در ادامه، مواردی بیان می‌شود که برای اعتباربخشی به‌تمامی قراردادها لازم است. درواقع این موارد مقررات عمومی حاکم بر هر قراردادی است.
ماده ۱۰ قانون مدنی
یکی از شرایطی که به یک توافق اعتبار می‌دهد، در ماده ۱۰ قانون مدنی عنوان‌شده است. ” قراردادهای خصوص افراد نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند، درصورتی‌که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است”. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، یکی از شروطی که به قرارداد اعتبار می‌دهد، موافق بودن مفاد آن با قوانین کشور است. باید در نظر داشته باشید که رعایت برخی از قوانین الزامی و تخطی از آن امکان ندارد. این قوانین به جهت اینکه نظم عمومی جامعه را در پی دارد، تخطی ناپذیر و اصطلاحاً آمره هستند. افراد نمی‌توانند در یک توافق، قواعد آمره را تغییر دهند یا برخلاف آن در قرارداد خود، رفتار کنند. از طرف دیگر برخی از قوانین، با توافق طرفین، امکان تراضی برخلاف آن وجود دارد. این قوانین که به قوانین تکمیلی معروف هستند، در راستای تنظیم بهتر روابط افراد تنظیم‌شده‌اند. تخطی از این قوانین، سبب بی‌اعتباری توافق حاصل‌شده افراد نیست.
بنا بر آنچه گفته شد، منظور از قانون در ماده ۱۰ قانون مدنی، قواعد آمره است. این قوانین تخطی ناپذیر هستند. نمی‌توان خلاف آن در توافقات تراضی نمود.
ماده ۱۹۰ قانون مدنی
” برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است:
قصد طرفین و رضای آن‌ها
اهلیت طرفین
موضوع معین که مورد معامله باشد
مشروعیت جهت معامله ”
ماده ۱۹۰ قانون مدنی از دیگر موادی است که شروط اساسی صحت یک توافق را بیان می‌کند. این ماده به‌طورکلی بیان‌شده و برای تمامی توافقات قابل استناد است. فارغ از اینکه این مفاهیم دارای تعاریف دقیق حقوقی هستند، اما برای درک بهتر مطلب، به‌اختصار و به زبان ساده، معانی آن را در اینجا بیان می‌کنیم.
منظور از قصد در معاملات، تمایل باطنی افراد برای انعقاد یک معامله است. درواقع یک معامله زمانی صحیح محسوب می‌شود که طرفین آن تمایل قلبی و واقعی به انعقاد آن داشته باشند. دلیل باطل بودن معاملات صوری، دقیقاً به خاطر فقدان عنصر قصد در طرفین یا یکی از آن‌هاست.
رضایت، نمود ظاهری تمایل افراد به انعقاد یک معامله است. بیان رضایت، صور متعددی دارد. امضا قرارداد، دست دادن بعد از مذاکرات شفاهی، متن یک اس ام اس مبنی بر قبول شرایط و … می‌تواند نمود رضایت باشد. نکته مهم این است که برخلاف آنچه در عرف رخ می‌دهد، سکوت نشانه رضایت نیست. در عالم حقوق، سکوت اثری بر یک قرارداد ندارد.
اهلیت، به معنای شایستگی و اختیار انجام یک معامله است. در زبان حقوقی اهلیت دو نوع تمتع و استیفا دارد. اهلیت تمتع یعنی توانایی دارا شدن حق. در قوانین ایران، یک فرد با زنده متولد شدن، دارای اهلیت تمتع می‌شود. اهلیت استیفا به معنای توانایی استفاده از حق است. یک فرد ۱۸ ساله در خصوص ازدواج، اهلیت استیفا دارد.
همان‌طور که گفته شد، اهلیت تمتع با زنده متولد شدن هر فرد به او اختصاص می‌یابد. اما برای اهلیت استیفا شرایطی لازم است.
ماده ۲۱۱ قانون مدنی بیان می‌کند: ” برای اینکه متعاملین اهل محسوب شوند، باید عاقل، بالغ و رشید باشند”. شرایط ذکرشده در این ماده اشاره به تحقق اهلیت استیفا دارد. بنابراین و طبق مفهوم مخالف این ماده، افرادی که دچار جنون هستند، افراد غیر بالغ و افراد سفیه، محجور شناخته می‌شوند. معاملات اشخاص محجور صحیح نیست و احکام متفاوتی برای آن وجود دارد. ( رجوع کنید به مقاله ” وضعیت حقوقی معاملات اشخاص محجور”.)
موضوع معین که مورد معامله باشد: منظور از موضوع معین، تعین دقیق تعهدی است که باید در قرارداد انجام شود. یا اگر قرارداد خریدوفروش است، منظور از موضوع قرارداد، تعیین دقیق مبیع است. لحاظ این نکته در شروط اساسی صحت معامله به این دلیل است که ابهام در موضوع، سبب جهل می‌شود. این جهل نیز اگر قابل‌رفع نباشد، معامله را از اعتبار ساقط می‌کند.
مشروعیت جهت معامله: در خصوص معنای جهت و هدف یک قرارداد، اختلاف‌نظر در میان حقوق‌دانان زیاد است. به بیان ساده، جهت، آن هدف و دلیلی است که یک فرد به خاطر تحقق آن، اقدام به انعقاد یک قرارداد می‌کند. برای مثال: شخصی به دیگری مدیون است و برای تأدیه دین خود، منزل خود را می‌فروشد. فروش منزل، در جهت تحقق دین یک از طرفین است.
طبق قانون مدنی، لازم نیست طرفین جهت معامله را تصریح کنند ولی اگر تصریح کردند، باید جهت مشروع باشد. منظور از مشروع بودن جهت، موافقت آن با قوانین است. برای مثال: اگر فردی اقدام به خرید ۱۰۰ کیلو انگور می‌نماید، لازم نیست دلیل انجام این معامله را بیان کند. ولی اگر تصریح کرد که این مقدار انگور را برای درست کردن شراب خریداری می‌کند، به دلیل منع قانونی که برای این کار وجود دارد، معامله باطل است.
نظم عمومی و اخلاق حسنه
نظم عمومی تعریف دقیق و مشخصی در متون حقوقی ندارد. این امر سبب تفسیر موسع از آن می‌شود. به دلیل وجود همین ابهام در تعریف، دایره شمول آنچه خلاف نظم عمومی است، گسترده است. این امر اعتبار قراردادها را با مشکل مواجه می‌کند. به‌طورکلی و در زبان ساده، اموری که مربوط به منافع عمومی و مصالح اجتماعی باشد، در دایره شمول نظم عمومی قرار می‌گیرد.
در خصوص اخلاق حسنه ، تعریف مشخصی وجود ندارد. این مفهوم نیز، از مبانی نظم عمومی است. عدم تطابق یک قرارداد بانظم عمومی و اخلاق حسنه، سبب بطلان یک قرارداد می‌شود. بنابراین هرچند تعریف دقیقی از این دو مفهوم ارائه نشده است، اما مصادیق آن در سطح جامعه بارز و مشخص است. برای مثال اجاره یک واحد آپارتمان برای اختصاص آن به مهمانی‌های مختلط، خلاف نظم عمومی و خلاق حسنه است. مثال دیگر اینکه یک شرکت تبلیغاتی برای ترویج هم‌جنس‌گرایی، با یک فرد قرارداد منعقد کند. این قرارداد نیز به دلیل بیان‌شده، باطل است.
قواعد آمره
در مقدمه همین بحث، تفاوت قواعد آمره و تکمیلی بیان شد. توافقات افراد نباید برخلاف قواعد آمره باشد. قواعد آمره تخطی ناپذیر هستند. این قواعد در راستای حفظ حقوق اشخاص و برقراری یک نظم اجتماعی تنظیم‌شده‌اند. به همین دلیل اشخاص نمی‌توانند بنا بر شرایط و مصالح خود، این قواعد را زیر پا بگذارند و برخلاف آن تراضی کنند. عدم رعایت این قواعد در قراردادها نیز، سبب بطلان قرارداد می‌شود. برای مثال طبق ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی : ” در روابط زوجین، ریاست خانواده از خصایص شوهر است”. این مقرره یک قاعده امری است. اثر این قاعده این است که علاوه بر حقوقی مانند تعیین حق مسکن، حق طلاق و … تأمین مخارج زندگی همسر و فرزندان به عهده زوج است. این نکته را در نظر بگیرید که حق مسکن و حق طلاق به‌عنوان نمودهای ریاست زوج بر خانواده، قابل‌انتقال به زوجه است. ولی اینکه زوجه عهده‌دار نفقه زوج و فرزندان باشد، قابل‌انتقال نیست. این مورد یک قانون امری به‌حساب می‌آید و قابل تراضی نیست.
نکات شکلی مهم در تنظیم قرارداد
آنچه تاکنون گفته شد، نکات کلی در خصوص قرارداد نویسی بود. درواقع تا به اینجا، آموختیم قبل از مکتوب کردن یک قرارداد باید به چه نکاتی دقت کنیم.چه اصولی را در نظر بگیریم. هدف و غایت خود را از تنظیم یک قرارداد مشخص کنیم. در ادامه به بیان نکات مهم شکلی ر تنظیم قرارداد می‌پردازیم. اینکه یک قرارداد به‌صورت ماده به ماده نوشته شود، اهمیت زیادی دارد. علاوه بر اینکه نظم و شاکله کلی آن رعایت می‌شود، نگارش هر ماده موضوع و نکات مختص خود را در پی دارد. همین امر سبب می‌شود اثر حقوقی برای هر ماده متصور گردد. اصولاً در نگارش قراردادها، باید به امری یا تکمیلی بودن هر ماده دقت شود. بنابراین مذاکرات شفاهی و پیش قراردادی، اهمیت بسیاری دارد.اما آنچه سبب بروز اختلاف می‌شود، عدم لحاظ این مذاکرات شفاهی در متن توافق حاصل‌شده است. پس لازم است برای تنظیم قرارداد، به‌تمامی نکات مهم و شکلی توجه شود. پیشنهاد می‌کنیم در این مورد حتماً شخصی آگاه و متخصص به امور قرارداد نویسی را همراه خود در جلسه انعقاد قرارداد داشته باشید و یا تنظیم قرارداد خود را به یک وکیل متخصص بسپارید.
در ادامه به بیان نکات مهم شکلی در تنظیم قرارداد می‌پردازیم.
تاریخ قرارداد
ذکر تاریخ در قرارداد اهمیت بسیار زیادی دارد. تاریخ یک قرارداد مبدأ ایفا تعهدات و موضوع آن قرارداد است. اصولاً در قرارداد نویسی، در ابتدای هر صفحه سمت چپ، بالای صفحه، تاریخ قرارداد و شماره آن به عدد ذکر می‌شود. علاوه بر این در آخرین ماده هر قرارداد نیز، مجدداً تاریخ به حروف نوشته می‌شود.دلایل اهمیت ذکر تاریخ در هر قرارداد زیاد است. مهم‌ترین دلیل این است که وجود شرایط اساسی صحت معامله در این تاریخ سنجیده می‌شود. برای مثال اهلیت اشخاص برای عقد قرارداد، در تاریخ انعقاد قرارداد سنجیده می‌شود. مهم است که فرد در زمان امضا قرارداد، اهلیت تمتع و استیفا داشته باشد تا قرارداد مصون از ایراد بماند.
دلیل دیگر اهمیت ذکر تاریخ، این است که در برخی قراردادها، فرصت انجام تعهد یک بازه زمانی از تاریخ امضا قرارداد تعریف می‌شود. برای مثال اینطور ذکر می‌شود که : خریدار متعهد گردید ظرف ۷ روز از تاریخ انعقاد قرارداد، ثمن معامله را پرداخت نماید. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، مبدأ ایفا تعهد خریدار، تاریخ عقد است.
مثال رایج دیگر برای مبدأ بودن تاریخ قرارداد برای ایفا تعهدات، قراردادهای مشارکت در ساخت است. اصولاً زمان در این نوع قراردادها اهمیت بسزایی دارد. سازنده مکلف است ظرف مهلت مقرری از امضا قرارداد، ملک موضوع قرارداد را به مالک یا مالکین تحویل دهد. همچنین در این نوع قراردادها نظر به اینکه تعهدات سازنده وسیع است، هر تعهد را به یک دوره زمانی تقسیم و بر اساس آن سایر مفاد قرارداد تنظیم می‌شود. برای مثال سازنده باید ظرف مهلت سه ماه از تاریخ انعقاد قرارداد، اقدام به اخذ مجوز ساخت‌وساز نماید. یا اینکه سازنده مکلف است ظرف یک ماه از اخذ مجوز، کار ساخت‌وساز را آغاز نماید.
شماره قرارداد
ذکر شماره در قرارداد، بیشتر برای مؤسسات و شرکت‌ها و سازمان‌ها اهمیت دارد. درج شماره در ابتدای هر قرارداد به بایگانی آن کمک می‌کند. همچنین به دلیل تعدد قراردادهایی که در یک موسسه یا شرکت منعقد می‌شود، ذکر شماره می‌تواند در دسترسی راحت به قرارداد، کمک شایانی بکند. در روابط خصوصی افراد با یکدیگر، اصولاً قراردادها شماره‌گذاری نمی‌شوند. زیرا ممکن است در رابطه دو شخص با یکدیگر، تعددی برای قراردادها وجود نداشته باشد. شماره نیز مانند تاریخ، در ابتدای هر صفحه، سمت چپ، ذیل تاریخ نوشته می‌شود. نحوه نگارش شماره قرارداد، به طریقه بایگانی کردن آن در یک مجموعه بستگی دارد. برای مثال ممکن است این‌گونه نوشته شود: ۱۲-۱۴۰۲ . عدد اول از سمت چپ، سال انعقاد قرارداد و عدد بعد از خط فاصله، چندمین قرارداد این سال را نشان می‌دهد. این ترتیب کاملاً پیشنهادی است و همان‌طور که گفته شد، نحوه نگارش آن، به نوع طبقه‌بندی در سیستم بایگانی یک موسسه یا شرکت یا سازمان، بستگی دارد.
مشخصات طرفین قرارداد
یکی از عناصر تشکیل‌دهنده هر توافقی، اشخاص آن هستند. قراردادها یا توسط اشخاص حقیقی و یا توسط اشخاص حقوقی منعقد می‌شوند. در این خصوص لازم است قائل به تفکیک شویم. وقتی شما با یک شخص حقیقی قرارداد تنظیم می‌کنید، منظور از مشخصات عبارت است از :
نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره شناسنامه، شماره ملی، آدرس محل سکونت با درج کد پستی، شماره تلفن.
اما اگر طرف شما شخص حقوقی است، موضوع کمی پیچیده‌تر می‌شود و باید به نکات مهم دیگری نیز دقت نمایید. مشخصات یک شخص حقوقی عبارت است از :
نام ثبت‌شده شرکت یا موسسه در مرجع ثبت، شماره ثبت، نام تجاری، آدرس شرکت با قید کد پستی یا صندوق پستی، شماره تلفن.
آنچه در تنظیم قرارداد با اشخاص حقوقی اهمیت دارد این است که شما با شخصی حقوقی قرارداد منعقد می‌کنید اما شخص ذی‌صلاح این قرارداد را به نمایندگی از شرکت امضا می‌نماید. این شخص اصولاً مدیرعامل یک شرکت است. یا شخصی که طبق اساسنامه یا تصمیم اکثریت اعضای هیئت‌مدیره، چنین اختیاری را داشته باشد. بنابراین علاوه بر ذکر اطلاعات و مشخصات شرکت یا موسسه حقوقی، باید مشخصات کامل نماینده و سمت و دلیل مثبت سمت ایشان نیز به‌طور کامل و دقیق ذکر شود.
انعقاد قرارداد با اشخاص حقوقی پیچیدگی‌ها و به دنبال آن ظرایف خاص خود را دارد. باید دقت داشته باشید که شخصی که به‌عنوان نماینده شخص حقوقی با شما قرارداد می‌بندد، حتماً صاحب‌اختیار باشد. این اجازه‌نامه که در عالم حقوق به آن دلیل مثبت سمت، گفته می‌شود، را حتماً رؤیت کنید. اگر دسترسی به منابعی برای استعلام دارید، حتماً استعلام بگیرید تا از اصالت مدرک ارائه‌شده، اطمینان حاصل کنید. در خصوص خود شرکت یا موسسه، قبل از انعقاد قرارداد، مطمئن شوید هنوز آن شخصیت آن شخص حقوقی اعتبار دارد و شرکت ورشکسته نشده است. همچنان توصیه می‌کنیم برای انعقاد قرارداد، از متخصصین این حوزه کمک بگیرید. گروه وکلای قدردان با در اختیار داشتن وکلای متخصص در امور قرارداد نویسی، آماده ارائه خدمات گسترده در این زمینه به شما عزیزان است.
ذکر سمت افراد
در تنظیم قرارداد، علاوه بر اینکه مشخصات افراد باید به‌طور دقیق ذکر شود، باید سمت افراد نیز حتماً قید شود. همان‌طور که در قسمت قبل کاملاً توضیح داده شد، در قراردادی که یک‌طرف آن شرکت یا موسسه یا سازمان باشد، سمت اهمیت پیدا می‌کند. بنابراین مدارک مثبت سمت باید ارائه شود. از طرفی برخی از افراد نیز به نمایندگی از دیگری و با وکالت‌نامه اقدام به انعقاد قرارداد می‌نمایند. در مواردی که وکالت‌نامه، دلیل مثبت سمت افراد باشد باید بسیار دقت داشته باشید. برای بررسی وکالت‌نامه باید چند نکته را بررسی کنید. اول اینکه مشخصات دقیق شخص وکیل و موکل را بررسی کنید. دوم اینکه اختیارات تفویضی از سوی موکل را بررسی کنید. باید اطمینان حاصل شود که وکیل اجازه انعقاد قرارداد را دارد. همچنین بررسی کنید وکیل مدنی اختیار اخذ ثمن معامله را دارد یا خیر. سوم اینکه حتماً اصالت وکالت‌نامه را استعلام کنید.
ذکر موضوع قرارداد
موضوع قرارداد یکی دیگر از ارکان هر قراردادی است. موضوع درواقع همان تعهدات طرفین است. ذکر دقیق و کامل تعهدات، یک عامل پیشگیرانه برای بروز اختلافات بعدی است. در بیان موضوع قرارداد باید دقت بسیار داشته باشید. هر آنچه از انعقاد یک قرارداد می‌خواهید در این ماده نمود پیدا می‌کند. بنابراین در تنظیم این ماده قرارداد، باید نهایت ظرافت و دقت را داشته باشید. موضوع قرارداد، هدف غایی طرفین از انعقاد یک معامله است. درنتیجه باید کلمات انتخاب‌شده برای نگارش آن، توانایی انتقال معنا را به‌درستی داشته باشد. عدم شفافیت در این ماده، می‌تواند منجر به ابهام و درنهایت بروز اختلافات عدیده ایی شود.
مدت قرارداد
قید زمان در برخی از قراردادها، جز اصول اساسی و از شروط صحت معاملات است. مانند قرارداد اجاره که اگر زمان در آن بیان نشود، سبب بطلان قرارداد است. مدت در قرارداد می‌تواند به صورت‌های مختلفی بیان شود. یکی از روش‌ها این است که مبدأ و مقصد مشخص داشته باشد. مانند قراردادهای اجاره که در متن آن اینطور بیان می‌شود: از تاریخ ۱۰/۰۲/۱۴۰۲ لغایت ۱۰/۰۲/۱۴۰۳ .ممکن است فقط مبدأ مشخصاً بیان شود و مقصد زمانی به‌صورت ماه یا سال معینی از مبدأ ذکر شود. مانند: پنج ماه از تاریخ ۱۰/۰۲/۱۴۰۲ . در نظر بگیرید در این شرایط ۳۰ یا ۳۱ روز بودن ماه، تأثیر چندانی در مدت قرارداد ندارد. زیرا ملاک روز نیست بلکه در تعیین مدت از لفظ” ماه” استفاده‌شده است.
در برخی موارد، مبدأ زمانی برای انجام موضوع قرارداد مشخص نشده است. برای مثال اینطور نوشته می‌شود: “خریدار مکلف است ظرف مدت ده روز، ثمن معامله را به‌حساب فروشنده واریز نماید.” هرچند اکیداً توصیه می‌شود در بیان موضوع و مدت قرارداد بسیار دقیق و شفاف عمل شود. لیکن در این شرایط می‌توان مبدأ زمانی ایفا تعهد خریدار را، تاریخ امضا یا انعقاد قرارداد دانست.
ظرف زمان در برخی از قراردادها باوجوداینکه شرط صحت و اساسی قرارداد نیست، اما اهمیت بسیاری دارد. مانند قراردادهای مشارکت در ساخت. در این نوع قراردادها با توجه به حجم بالای کاری که قرار است طی یک قرارداد انجام شود، تعهدات قراردادی در قالب زمانی تعریف می‌شود. برای درک بهتر به این مثال‌ها توجه کنید. ” سازنده مکلف است ظرف مهلت سه ماه از تاریخ امضا قرارداد، نسبت به اخذ مجوز ساخت‌وساز اقدام نماید.” “مالکین متعهد می‌گردند ظرف مهلت یک هفته از صدور مجوز، اقدام به ارائه وکالت به سازنده نمایند.” ” مقرر گردید سازنده ظرف مهلت یک سال از اتمام ساخت‌وساز، نسبت به انتقال رسمی املاک ساخته‌شده، اقدام نماید.” همان‌طور که مشاهده کردید، در قراردادهای مشابه قرارداد مشارکت در ساخت، به دلیل بالا بودن میزان تعهدات طرفین و به جهت جلوگیری از تخلفات، بهتر است برای هر تعهد، جداگانه ظرف زمانی مشخصی تعریف شود و برای هر مرحله نیز ضمانت اجرا در نظر بگیرید.
به‌عنوان نکته پایانی، در نظر داشته باشید در قراردادهای بین‌المللی، لازم است مبدأ زمانی و تاریخ به‌درستی مشخص شود. منظور این است که علاوه برقید تاریخ قرارداد را به شمسی و میلادی یا قمری ، بهتر است مقصد زمانی را نیز با تاریخ مشخص، بیان کنید. زیرا در قراردادهای بین‌المللی مشخص نبودن تاریخ دقیق ایفا تعهد ممکن است خسارات مالی ارزی و جبران‌ناپذیری را به همراه داشته باشد.
تعیین مبلغ قرارداد
در قانون مدنی ایران، عقود از یک حیث به معوض و غیر معوض تقسیم می‌شوند. اغلب عقود منعقدشده در جامعه که تحت حمایت قانون مدنی نیز هستند، معوض می‌باشند. عقود معوض عقودی غیر مجانی هستند. معاملاتی که در آن تعهدات متقابل وجود دارد. همان‌طور که گفته شد، اغلب عقود شناخته‌شده در نظام حقوقی ایران، عقود معوض هستند مانند بیع، اجاره و … .
به دلیل کثرت عقود معوض، اهمیت درج ماده مبلغ در قرارداد، بدیهی است. در قراردادها یک ماده اختصاص به بیان مبلغ قرارداد دارد. یک ماده که بلافاصله بعدازآن درج می‌شود، اشاره به نحوه پرداخت مبلغ قرارداد درد. بدیهی است نباید انتظار داشت با توجه به حجم بالای مبالغ تبادل شده، تمامی مقدار ثمن یک معامله یکجا پرداخت شود. اصولاً مراحل پرداخت ثمن تابعی از پیشرفت رابطه قراردادی است. برای مثال در یک قرارداد بیع اینطور نگارش می‌شود.” مبلغ قرارداد عبارتست از ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۹۰ ریال معادل ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۹ تومان که مقدار ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۳۰ ریال فی‌المجلس طی یک فقره چک به شماره ……….. هم‌زمان با امضا قرارداد به فروشنده پرداخت شد. الباقی ثمن به ترتیب زیر پرداخت می‌گردد: مبلغ ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۳۰ ریال در تاریخ ………….. هم‌زمان با تحویل ملک طی یک فقره چک به فروشنده پرداخت گردد. مبلغ ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۳۰ هم‌زمان با انتقال سند در تاریخ …………….. به فروشنده پرداخت گردد.”
اصولاً مقررهایی برای نحوه تقسیم‌بندی مبلغ قرارداد وجود ندارد و این امر تابع عرف و توافق طرفین است. لیکن در خصوص قراردادهایی که الزام به انتقال سند دارد، حداقل پرداخت ده درصد مبلغ کل قرارداد باید در زمان انتقال سند باشد. البته می‌توان مقدار بیشتری را موردتوافق قرارداد.
نکته بسیار مهم در تعیین مبلغ این است که اگر مبلغ قرارداد به ارز تعیین‌شده باشد، باید دقت داشته باشید که معادل نویسی نکنید. برای مثال : “مبلغ قرارداد ۰۰۰/۱۰۰ دلار معادل ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۵ تومان می‌باشد.”این نحوه نگارش به‌هیچ‌عنوان درست نیست. زیرا با توجه به تغیر پذیری نرخ ارز، مبلغ دقیق قرارداد مشخص نیست. علاوه بر این با ذکر معادل ریالی ممکن است در مقام رفع اختلاف، دادگاه یا داور به مبلغ ریالی رأی دهند که در این صورت ممکن است فروشنده متحمل زیان شود.
اگر مبلغ قرارداد را به ارز تعیین می‌کنید، نوع ارز را دقیقاً مشخص نمایید. توضیح آنکه در مثال بالا، مشخص نیست منظور از دلار، دلار آمریکاست یا استرالیا. همان‌طور که می‌دانید نرخ این دو با هم یکسان نیست. بنابراین در تعیین ارز دقت لازم را داشته باشید.
نحوه پرداخت مبلغ قرارداد
غالباً در ماده مربوط به تعیین مبلغ قرارداد، نحوه پرداخت نیز ذیل یک تبصره نوشته می‌شود. ازآنجایی‌که عقود اکثراً معوض هستند، منطق حکم می‌کند، تعهدات به‌صورت متقابل و بخش در برابر بخش باشد. برای نگارش صحیح و اصولی ماه مبلغ و نحوه پرداخت آن، علاوه بر آنچه قبلاً گفته شد، باید دقت داشته باشید که تعهدات مشخص و دقیق بیان شود. اصولاً در قراردادهایی که موضوع آن ساخت یک سازه باشد، پرداخت بخشی از ثمن منوط به اتمام یک مرحله کار و تائید مهندس ناظر و یا کارفرماست. برای مثال در قرارداد اینطور ذکر می‌شود:” پس از اتمام سقف دوم، پنج درصد از باقیمانده مبلغ قرارداد پرداخت می‌گردد” .
نکته مهم در تنظیم این ماده قراردادی این است که باید مقصد زمانی برای پرداخت مبلغ قرارداد کاملاً مشخص باشد. عدم شفافیت در این بخش ممکن است اختلافات زیادی را به همراه داشته باشد. برای روشن شدن موضوع به این مثال توجه کنید: بخش دوم مبلغ قرارداد معادل ۰۰۰/۰۰۰/۳۰۰ تومان هم‌زمان با اتمام مرحله بتن‌ریزی در تاریخ ۱۰/۲/۱۴۰۲ پس از تائید کارفرما، پرداخت می‌گردد.” نگارش این ماده از چند نظر دارای اشکال است. اولاً: تعیین تاریخ و تعیین مرحله ایی از کار باهم، اقدام درستی نیست. زیرا ممکن است در تاریخ ۱۰/۲/۱۴۰۲، مرحله بتن‌ریزی تمام نشده باشد. از طرف دیگر ممکن است بتن‌ریزی زودتر از این تاریخ تمام‌شده باشد. این نحوه نگارش، بستر ایجاد اختلاف است. دوما: “پس از تائید کارفرما”، جمله مناقشه آمیز دیگری است که در این بند وجود دارد. این جمله علاوه بر اینکه باب سوءاستفاده کارفرما از موقعیت را باز می‌گذارد، ممکن است عدم دسترسی به کارفرما، پیشبرد کار را با مشکل روبرو کند. بنابراین بهتر است مراحل بدیهی مانند بتن‌ریزی را منوط به تائید شخصی ننماید. علاوه بر این در صورت لزوم و اصرار طرف قرارداد به تائید هر مرحله، شخصی را به‌عنوان نماینده کارفرما معرفی کنید تا بتوان به او دسترسی راحت‌تری داشت.
تعهدات طرفین
قبلاً بیان کردیم که غایت انعقاد یک قرارداد، به وجود آمدن یک موقعیت جدید درنتیجه انجام تعهدات متقابل دو طرف قرارداد است. بنابراین بسیار اهمیت دارد که تعهدات هر طرف، به‌درستی و دقیق بیان شود. اصولاً در قراردادهای معوض، تعهد یک‌طرف پرداخت مبلغ قرارداد است که در خصوص آن در سطور قبلی به‌تفصیل صحبت کردیم. در مورد طرف دیگر قرارداد نیز، تعهد باید به‌وضوح و صراحت با تعیین مدت و زمان مشخص، بیان شود. برای مثال در یک قرارداد بیع که تعهد فروشنده تحویل مال خریداری‌شده و انتقال سند آن است( در صورت ملک بودن مبیع) ، تاریخ هر یک از این تعهدات باید به‌طور دقیق مشخص شود. سعی کنید در نگارش مواد قراردادی که ارتباط مستقیم با ایفا تعهد هر طرف دارد، به‌جای بیان ” ظرف مهلت … ماه از فلان تاریخ” ، از تاریخ دقیق و مشخص استفاده کنید.
شروط ضمن عقد
در هر قراردادی، ممکن است طرفین ضمن تعیین دقیق تعهدات متقابل، یکسری شروط را در قرارداد بگنجانند. این شروط که به شروط ضمن عقد مشهورند، متعدد است. قانون مدنی در راستای حمایت از حقوق افراد، برخی شروط را باطل می‌داند که سبب بطلان قرارداد نیز می‌شود. اگر در قراردادی یکی از این شروط وجود داشته باشد، نه‌تنها شرط بلکه خود قرارداد هم از اعتبار ساقط است. بنابراین لازم و ضروری است که این شروط را بشناسید و در نگارش و یا امضا قرارداد، به آن‌ها توجه کنید.
شروط صحیح
هر شرطی که عرفا و عقلا منفعتی داشته باشد و به اجرای قرارداد لطمه ایی وارد نکند، شرط صحیح است. گنجاندن این شروط در قرارداد، لطمه ایی به اعتبار آن نمی‌زند. بلکه خود آن شرط نیز با قرار گرفتن در یک معامله، ارزش و اعتبار پیدا می‌کند. انجام ندادن شروط ممکن است ضمانت اجرا داشته باشد. مثال: در قرارداد شرط شده باشد که مبلغ قرارداد به‌حساب شخصی غیر از فروشنده واریز شود.
شروط باطل
این دسته از شروط، با قرار گرفتن در یک معامله، خللی به اعتبار آن وارد نمی‌کنند اما خود شرط باطل است و لازم الرعایه نیست. ازجمله شروط باطل می‌توان به این موارد اشاره کرد:
انجام شرط به‌صورت دائمی غیرمقدور باشد. فرض کنید در یک قرارداد شرط شود خریدار ظرف ۲۴ ساعت دور دنیا را بگردد. این شرط عملاً امکان‌پذیر نیست.
انجام شرط، فایده و نفعی نداشته باشد. مثال: در قرارداد شرط شود خریدار باید بعد از انعقاد قرارداد تا منزل پیاده‌روی کند! این شرط حتی در صورت تحقق نیز، فایده عملی و عقلانی برای طرفین قرارداد ندارد.
شروط مبطل
این دسته از شروط علاوه بر اینکه خود شروط باطل است، سبب بطلان عقد نیز می‌شود.
شرط خلاف مقتضای ذات عقد: مقتضای ذات عقد، یعنی دلیل و غایت یک عقد. برای مثال در عقد بیع، مقتضای ذات، مالکیت خریدار نسبت به مبیع است. حال اگر شرطی در عقد بیع گنجانده شود که این امر را از بین ببرد، یا خلاف آن باشد، شرط مبطل است. مثال: در قرارداد بیع شرط شود که خریدار حق اعمال مالکیت در مال موضوع قرارداد را برای ۱۰۰ ندارد.
شرط مجهول که سبب جهالت نسبت به عوضین عقد شود.در یک عقد بیع اینطور بیان شود: فروشنده شی را به خریدار فروخت و خریدار موظف است مبلغ آن را به فروشنده پرداخت نماید. در این گزاره، مبیع و مقدار ثمن مشخص نیست و همین مجهول بودن سبب جهل نسبت به خود عقد می‌شود. بنابراین شروط این‌چنین باطل و مبطل عقد هستند.
بنابرآنچه گفته شد، برای امضا یک قرارداد باید اشراف کامل نسبت به شروط قیدشده در قرارداد داشته باشید. زیرا امضا قراردادی باوجود شرط مبطل، ممکن است خسارات فراوانی را برای شما به همراه داشته باشد. همچنین باید دقت داشته باشید که اگر تصمیم دارید شروطی را در قرارداد بگنجانید، ابتدائا بررسی کنید شرط موردنظر شما در دسته شروط مبطل و باطل نباشد. مجدداً و اکیداً توصیه می‌کنیم در تنظیم قرارداد و امضا هر سند تعهدآوری، با وکیل متخصص درزمینهٔ قرارداد نویسی مشورت کنید.
ضمانت اجرا
ضمانت اجرا درواقع سازوکاری برای رعایت مقرره‌های موردتوافق است. آنچه در عرف به‌عنوان جریمه یا مجازات شناخته می‌شود درواقع همان ضمانت اجراست. در قرارداد به‌منظور جلوگیری از تخطی طرفین از شروط قراردادی و به‌منظور پایبندی برای ایفا تعهدات، ضمانت اجراهای متفاوتی تعریف می‌شود. نکته مهم در تعیین ضمانت اجرا این است که باید متناسب با تعهد باشد. به گون‌هایی که بتواند عاملی برای تحریک متعهد در اجرای تعهدش باشد. از طرفی نباید آن‌قدر بی‌اثر باشد که متعهد اجرای تعهد را جدی نگیرد. آرای وحدت رویه متعددی در این خصوص وجود دارد که مطالعه و آگاهی از آن‌ها می‌تواند به درست‌نویسی این ماده قراردادی کمک شایانی نماید.
نکات شکلی مهم در تنظیم قرارداد
آنچه تاکنون گفته شد، در مورد تنظیم مفاد قراردادی و نحوه نگارش صحیح یک قرارداد بود. آنچه در پیش روی شماست، بیشتر در خصوص شکل و قالب یک قرارداد صحبت می‌کند. در این مبحث قصد داریم نکات مهم شکلی در تنظیم قرارداد را موردبررسی قرار دهیم.
تعریف واژگان تخصصی
ممکن است هر قراردادی نیاز به تعریف واژگان تخصصی نداشته باشد. اما بسیار شکیل است که برای نگارش یک قرارداد، پس از بیان مقدمه آن و معرفی طرفین قرارداد، واژگان پرتکرار یا تخصصی قرارداد را معرفی کنید.بهترین مثال در این زمینه دقت به قوانین است. در برخی قوانین، مواد ابتدایی آن به بیان معانی و توضیح واژگان اختصاصی به‌کاررفته در قانون می‌پردازند. انجام این کار در قرارداد نویسی، ضمن تسهیل فهم مفاد قراردادی، شکل قرارداد را نیز زیبا می‌نماید.
استفاده از کلمات صریح
همان‌طور که پیش‌تر و در مباحث مختلف بیان شد، سعی کنید در نگارش یک قرارداد، ساده‌نویسی کنید. ضمن انتخاب کلمات مناسب برای رساندن معنی دقیق آنچه مدنظر شماست، صریح و شفاف منظور خود را بیان کنید. عدم صراحت و شفافیت در نگارش، مشکلات زیادی را به وجود می‌آورد. ازجمله اینکه ممکن است در تفسیر قرارداد دچار مشکل شوید. درنهایت نتوانید منظور خود را به‌طرف مقابل و دادگاه برسانید و رأی به ضرر شما صادر شود.
رعایت اصول درست‌نویسی و علائم نگارشی
دلیل اهمیت درست‌نویسی و رعایت علائم نگارشی در تدوین یک قرارداد این است که امر تفسیر قرارداد را تسهیل می‌کند. مثال معروفی که در خصوص رعایت علائم نگارشی احتمالاً می‌دانید همان جمله معروف “بخشش لازم نیست،اعدامش کنید”.با تغییر یک علامت نگارشی در این جمله، معنای آن به‌کلی تغییر می‌کند. بنابراین بسیار اهمیت دارد که نگات ویرایشی را در متن قرارداد رعایت نمایید.
تعیین تعداد دقیق ماده و تبصره و صفحات قرارداد
در انتها قرارداد به‌عنوان ماده آخر چند نکته مهم باید قید شود. یکی از آن‌ها تعیین تعداد دقیق صفحات قرارداد است. اهمیت این موضوع دراینست که بعداً نمی‌توان مدعی شد چیزی به قرارداد اضافه یا کم شده است. همچنین دقیق‌تر و بهتر است که تعداد ماده و تبصره‌های قرارداد نیز در ماده آخر نوشته شود. دلیل این امر نیز همان است که برای تعداد صفحات گفته شد. علاوه بر این، ارجاع به یکی از مفاد قرارداد با اشاره به ماده و تبصره آن ساده‌تر است.
تعیین دقیق پیوست‌های قرارداد
یکی دیگر از مواردی که در ماده آخر بدان اشاره می‌شود، تعیین تعداد دقیق پیوست‌های قرارداد است. ممکن است موضوع قرارداد نیاز به توضیحات تکمیلی داشته باشد که در این صورت ای توضیحات به‌صورت پیوست به قرارداد منضم می‌شود. اشاره به پیوست‌ها در متن قرارداد، سبب می‌شود اعتبار قرارداد به پیوست نام‌برده شده نیز، تسری یابد. زیرا پیوست‌ها جزی از قرارداد محسوب می‌شوند.
ارائه نسخه متحدالشکل به طرفین قرارداد
رعایت اصل تناظر و برابری ایجاب م یکند طرفین نسخه متحدالشکل و یکسانی از قرارداد را در دست داشته باشند. این عدم تبعیض، بیانگر حسن نیت طرفین بوده و به استحکام رابطه قراردادی کمک شایانی می‌کند. علاوه بر ادعای قید جمله یا بندی در نسخه طرف دیگر قرارداد با این فرض، مسموع نخواه بود.
دقت در خوانش متن قرارداد قبل از امضا
اکیداً توصیه می‌شود قبل از امضا هر سند یا نوشته ایی، به‌دقت تمامی جملات آن را موردبررسی قرار دهید. اگر معنای کلمه یا جمله ایی را نمی‌دانید، سؤال کنید و پس‌ازآن اقدام به امضا نمایید. اهتمام نداشتن نسبت به این مورد، یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد پرونده‌های کثیر الشاکی در دادگستری است.
امضا تمام صفحات قرارداد
یکی از نکات شکلی مهم در قرارداد امضا تمام صفحات آن است. زیرا در هر صفحه تعهداتی گنجانده‌شده است. بنابراین هرچند عرفا طرفین قرارداد به امضا صرفاً صفحه آخر قرارداد بسنده می‌کنند، اما منطقی و بهتر آن است که تمامی صفحات توسط طرفین امضا شود. دقت کنید اگر قرارداد به‌صورت دو رو چاپ‌شده است، هر دوروی صفحه را امضا نمایید.
جمع بندی
در این مطلب تلاش کردیم آنچه مربوط به قرارداد نویسی بود با شما به اشتراک بگذاریم. بدیهی است که آنچه گفته شد صرفاً نکات عمومی تنظیم قرارداد است. بنابراین در خصوص قراردادهای معین و پیچیده مانند قرارداد مشارکت در ساخت، مبایعه‌نامه و … باید دقت نظر بیشتری داشته باشید. مجدداً توصیه می‌کنیم با توجه به اینکه حجم عظیمی از پرونده‌های دادگاه‌های حقوقی مربوط به تخلفات از ایفا تعهدات قراردادی است، حتماً برای نگارش قرارداد و یا قبل از امضا قرارداد، با وکیل متخصص در امور قراردادی مشورت کنید.
