گزارش شاخص علم و فناوری ژاپن، روند تولید مقالات را چگونه تفسیر می‌کند؟

معمولا در دنیا رتبه‌بندی‌های مختلفی برای بررسی تعداد مقالات و نیز تعداد استنادهایی که به مقالات می‌شود، صورت می‌پذیرد که الگوهای خاصی برای ارزیابی استنادها مورداستفاده قرار می‌گیرد اما یکی از جالب‌ترین تقسیم‌بندی‌ها مربوط به مؤسسه ملی سیاست علم و فناوری (NISTEP) ژاپن است که به‌این‌ترتیب شاخص‌های علم و فناوری خود را در سال جاری اعلام و جهان را در آن به دو دسته تقسیم کرده‌اند که براساس آن، میزان استنادها را نیز ارزیابی می‌کنند. بالاتر بودن میزان استنادها در کشورها، به معنی قدرتمندتر بودن آنها در حوزه‌های علم و فناوری و نیز تحقیق و توسعه در این حوزه‌هاست.

مؤسسه ملی سیاست علم و فناوری (NISTEP) ژاپن به‌تازگی شاخص‌های علم و فناوری ۲۰۲۴ خود را منتشر کرده است. ژاپنی‌ها در داده‌هایی که به‌دست آورده‌اند، نشان می‌دهند دنیای پژوهش‌های علمی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. این شاخص‌ها، الگوهای استنادی را در ۲۵ کشور یا منطقه دارای بالاترین تعداد مقالات ۱۰ درصد برتر (مقالات با استناد بالا) مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داده‌اند. طبق این تحلیل‌ها مشخص شد ۱۰ درصد مقالات برتر در دو گروه قرار می‌گیرند؛ یکی با درصد زیادی از استنادها از کشورهای G7 و OECD و دیگری از چین و کشورهای منطقه جنوب جهانی (واژه‌ای که امروزه به‌نوعی جایگزین مفهوم «جهان سوم» شده و به کشورهای کمتر توسعه‌یافته اشاره دارد) که متشکل از آفریقا و آمریکا و کشورهای درحال‌توسعه آسیایی‌اند. ژاپن در گروه G7 و انجمن‌های مشابه قرار می‌گیرد، بنابراین در مقایسه با آمریکا تعداد استنادهای نسبتا بالاتری دارد و تنها با این حساب، رتبه جهانی آن از سیزدهم به نهم رسیده است.

شاخص‌های علم و فناوری، داده‌های اساسی برای درک سیستماتیک فعالیت‌های علم و فناوری ژاپنند. این شاخص‌ها، داده‌های عینی و کمّی را ارائه می‌دهند و وضعیت ژاپن و کشورهای بزرگ را در حدود ۱۶۰ نقطه از جهان با هم مقایسه می‌کنند. این شاخص‌ها به پنج دسته طبقه‌بندی می‌شوند که شامل هزینه‌های تحقیق و توسعه، پرسنل فعال در حوزه تحقیق و توسعه، آموزش عالی و کارکنان S&T، خروجی تحقیق و توسعه و علم و فناوری و نوآوری است.

در مقابل چین که در دسته دوم قرار گرفته، تقریبا در تمام انواع مقالات رتبه نخست جهان را از آن خود کرده است. با نگاهی به الگوهای استنادی برای مقالات، حضور چین و کشورهای جنوب جهانی نسبت به ۲۰ سال گذشته افزایش یافته است. با وجود این، چین دارای نرخ استنادی داخلی بالای ۶۲ درصد است. تقریبا ۷۰ درصد از استنادها به مقالات ایران، مصر، پاکستان و عربستان‌سعودی از داخل همین کشورها، چین و کشورهای درحال ‌توسعه بوده است.

تغییرات در الگوهای استنادی نشان‌دهنده پراکندگی میان کشورهای دسته «G7 و OECD» و دسته «چین و کشورهای جنوب جهانی» است که منجر به ایجاد تغییرات معناداری در تعداد مقالات با استناد بالا می‌شود، به‌عنوان‌مثال چین دارای نرخ بالای استنادها در حوزه علم مواد، مهندسی و شیمی است.

البته چین ممکن است در چنین زمینه‌هایی درحال ایجاد روابط مشترک در موضوع استنادها با کشورهای درحال‌توسعه باشد. علاوه بر این، معمولا در رتبه‌بندی استنادی، هند و ایران رتبه استنادی بالاتری را در مقایسه با ژاپن به‌دست می‌آورند، اما با وجود این، زمانی که ۱۰ درصد مقالات برتر برحسب تعداد استنادها از سوی آمریکا بررسی می‌شود، هند و ایران جایگاه خود را از دست می‌دهند و درعین‌حال ژاپن به رتبه نهم صعود می‌کند.

ژاپن ازنظر تعداد درخواست ثبت اختراع در رتبه نخست جهان قرار دارد. باوجوداین، میزان درخواست‌های ثبت اختراع با استناد به یک مقاله دانشگاهی ۶.۷ درصد است که کمتر از نرخ اروپا و آمریکای شمالی است. در عین حال درصد مقالات ژاپنی استنادشده در مقالات فناوری در سراسر جهان ۳.۲ درصد است که تقریبا میانگین جهانی را شامل می‌شود. تعداد درخواست‌های ثبت اختراع در حوزه انرژی‌های جایگزین که برای توسعه خودروهای الکتریکی بسیار مورداستفاده قرار می‌گیرند، از اواخر دهه ۱۹۹۰ به رشد خود ادامه داده است. در سال ۲۰۱۸ تعداد درخواست‌های ثبت اختراع در حوزه موتورهای بنزینی مرسوم رشد کرد و در سال ۲۰۱۹ به ۴۵۱۹ درخواست رسید. درخواست‌های ثبت اختراع برای انرژی‌های جایگزین درصد بالاتری از استناد به مقالات دانشگاهی (۷.۲ درصد) را نسبت به نوع بنزینی مرسوم (۱.۵ درصد) به خود اختصاص می‌دهند.

متن کامل گزارش ندا اظهری، خبرنگار گروه دانشگاه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید