خروج از دور باطل توسعه نیافتگی 

فرشاد مؤمنی استاد دانشگاه علامه طباطبایی رئیس مؤسسه دین و اقتصاد و صاحب نظر اقتصادی است او یکی از افرادی است که معتقد است دکتر مرتضی فرهادی و آثار او می‌توانند به ما ملت ما کمک کنند تا خود و کشور را بیشتر و بهتر بشناسند. مؤمنی همچنین باور دارد که برای پیشرفت در کشور نیاز به انقلابی در خودشناسی ایران اسلامی داریم. او در مراسمی که گروه بخارا به منظور بزرگداشت دکتر مرتضی فرهادی برگزارکرده بود سخنرانی کرد که در ادامه گزیده‌ای از آن را می‌خوانید. 

از دیـــدگاه من، آثار آقای دکتـــر فرهادی را باید در پرتـــو تلاش ایرانیان برای توســـعه و نافرجام ماندن آن کوشـــشها ارزیابـــی کرد. مجموعۀ تلاشهـــای علمـــی ایشـــان، یکـــی از بزرگتریـــن میراثهـــای موجود در ســـطح اندیشـــه‌ای بـــرای کمـــک بـــه برون رفـــت ایـــن ســـرزمین از دور‌های باطل توســـعه نیافتگی اســـت. 

سه جنبش برای توسعه
 واقعیـــت ایـــن اســـت کـــه کشـــورمان را بایـــد ســـرزمین شـــگفتی‌ها و انبـــوه پارادوکسهـــا بدانیـــم. ایـــران فقـــط در قـــرن بیســـتم، بـــرای برون رفـــت از دور‌های باطل توســـعه نیافتگی ســـه جنبـــش اجتماعی فرا گیـــر را تجربـــه کـــرده اســـت. هرکـــدام از ایـــن جنبشهـــای فرا گیر، دســـتاورد‌های مقطعـــی قابل اعتنـــا و ارزشـــمندی داشـــته اند؛ اما در تـــداوم و استمرارشـــان بـــه مشـــکلات مهمـــی برخورده انـــد. بـــا مـــرور تجربـــۀ جنبـــش مشـــروطیت و ملـــی شـــدن صنعـــت نفت و انقــلـاب اســـلامی، می‌بینیـــم آن عنصـــری کـــه اجـــازه نـــداده اســـت آن همـــه جانفشـــانی‌ها بـــه ثمـــر بنشـــیند، ایـــن اســـت کـــه مـــا در معرفـــی خودمـــان به عنـــوان صاحبـــان هویـــت ایرانـــی و ســـنجش نســـبت خودمـــان بـــا اقتضائات توســـعه، با خلأ‌های معرفتی بســـیار بـــزرگ روبـــهرو بوده ایـــم.

ایـــن کاســتیها، بـــا وجـــود اینکـــه متفکران بـــزرگ و اندیشـــه ورزان دردآشـــنای فـــراوان داشـــته ایم، مانـــع ایـــن شـــد تـــا تلاشهـــای آنهـــا هویـــت جمعی پیـــدا کنـــد و نیـــروی محرکۀ دســـتاورد‌های ماندگار بشـــود. ما نتوانســـتیم بنیان اندیشــه‌ای لازم بـــرای فهم بایســـته‌های خودمـــان و جهان و نسبت ســـنجی برای آن و برنامه ریـــزی بـــرای برون رفـــت از دورهـــای باطل توســـعه نیافتگی را حـــل و فصـــل کنیم. به عنـــوان کارشناســـی کوچـــک در مطالعـــات توســـعۀ ایـــران می‌گویم کـــه از میـــان گنجینه هـــای اندیشـــه‌ای موجـــود در برطرف کـــردن گرفتاری هـــای معرفتـــی وطنمان، کمتـــر مجموعه‌ای را در اســـتاندارد تلاشهـــای ارزشـــمند و مکتـــوب آقـــای دکتـــر فرهـــادی می‌شناســـم.

وقتـــی آثـــار متفکـــران بزرگـــی را می‌خوانیـــم کـــه راجع بـــه ماجـــرای توســـعه نیافتگی و اســـتمرار آن صحبت کرده اند، عموما بنیان ناکافی در اندیشـــه را کانـــون اصلـــی گرفتـــاری میداننـــد. مـــا همیـــن الان در مجامـــع علمـــی و عمومی مدام درگیر این هســـتیم کـــه ماجرای نفت و درآمدش چه میشـــود؛ چه کســـی انتخاب میشـــود، چه کســـی بر چه کســـی پیروز میشـــود و چیز‌هایی از این قبیـــل را دنبال میکنیم؛ ولـــی آنچـــه نجات دهنده اســـت این اســـت که نســـبت خودمـــان را با داشـــته‌های فرهنگیمـــان روشـــن کنیـــم و ذخیـــرۀ دانایی کـــه آقای دکتـــر فرهـــادی بـــه مـــردم ایـــن ســـرزمین تقدیـــم کرده انـــد، می‌تواند نقطۀ اتـــکای بزرگی باشـــد. فرهادی در میانه بام ایستاده است اندیشـــه‌های دکتـــر فرهـــادی بـــه اعتبـــار اینکـــه مســـئلۀ توســـعه را اجتناب ناپذیر تشـــخیص داده اند، نشـــان از بلوغ فکـــری بزرگی دارد؛ اما متأســـفانه این بلوغ فکری بزرگ خیلـــی کار دارد تا در ایران هویت جمعـــی پیـــدا کنـــد؛ به عنـــوان مثـــال، برخـــی فکـــر می‌کننـــد ماجرای توســـعه از نظر اندیشـــه‌ای با انکار همـــۀ دســـتاورد‌های تمدن جدید امکانپذیـــر اســـت. 

مـــن آنهـــا را به عنـــوان نحلـــه‌ای معرفـــی می‌کنـــم کـــه فکـــر می‌کننـــد از کانـــال علـــم مقـــدس و بازگشـــت به ســـنت‌های پیـــش از انقلاب صنعتی می‌شـــود مســـائل اندیشـــه‌ای و عملی ایران را حل و فصـــل کـــرد. کارهـــای دکتـــر فرهـــادی از ایـــن نظـــر مرزبنـــدی بســـیار خارق العـــاده و واقع بینانـــه‌ای بـــا آنهـــا دارد. همانطـــور که در آثارشـــان مرزبندی بســـیار جدیتـــری با کســـانی دارند که درســـت از آن طـــرف بـــام افتاده انـــد و ســـعی میکند همـــۀ ماجـــرا را در اصطلاح متـــداول نوســـازی به معنـــای تقلیـــد بیچون و چـــرا و چشم بســـته از تجربه هـــای دیگـــران جســـتجو کنند. 

اندیشـــه‌های ایشـــان بـــه ایـــن اعتبـــار می‌توانـــد بـــرای ایـــران نجات دهنده باشـــد که همزمان همۀ دســـتاورد‌های علـــم و فناوری نویـــن را به رســـمیت می‌شناســـند و جدی می‌گیرند و ســـعی می‌کنند کـــه نـــگاه ژرف بـــه آن بیندازنـــد، در عیـــن حـــال راجع بـــه مهمتریـــن لازمـــۀ امکان پذیـــری ایـــن مســـئله، یعنـــی خودشناســـی هـــم نگاهی بســـیار دقیـــق دارنـــد. انصـــاف ایـــن اســـت که کوشـــشهای ایشـــان برای شناســـاندن ایرانیان به خودشـــان، از بســـیاری جهـــات بدیع و منحصربه فـــرد اســـت.

در این مســـیر، آنچه مـــورد توجه ایشـــان بوده اســـت و مـــا هـــم در ایـــن زمینه به طـــرز فاجعه آمیـــزی با خـلـأ معرفتی روبه رو هســـتیم، برجســـته کردن احســـاس نیاز به فهم تولید صنعتی مـــدرن به مثابـــۀ یـــک نظام حیـــات جمعـــی اســـت. دکتر فرهـــادی از موضـــع یک مردم شـــناس و جامعه شـــناس، در عین حال که مســـئلۀ صنعتـــی شـــدن را به عنـــوان یـــک دگرگونـــی بنیـــادی در کل نظـــام حیـــات جمعـــی ایرانیـــان توضیـــح داده اســـت، روی این مســـئله هم پافشـــاری کرده که انباشـــت و بهره گیری خردورزانه از دســـتاورد‌های علمـــی و فنی دیگران منـــوط و موکول بـــه این اســـت که مـــا خودمـــان را خوب بشناســـیم. 

خودشناسی، گمشدۀ نخبگان

 اگر مجموعـــۀ دانســـته‌هایی که دربارۀ هویـــت ایرانی در اختیارمان اســـت، همۀ میراثی که شرق شناســـان یـــا آ کادمیســـین‌های علـــوم شـــوروی ســـابق برای مان باقـــی گذاشـــتند و هرچـــه جهانگـــردان از معرفـــی مـــا ثبـــت کرده اند را کنار بگذاریـــم و ببینیم که خودمان، خودمـــان را چگونه شـــناخته ایم، آن چیـــزی که باقی می‌مانـــد بســـیار نزدیک به صفر اســـت! دکتـــر فرهـــادی انبـــان معرفـــت تاریخـــی ایرانیهـــا را ارتقـــای کم نظیـــری داده و ایـــن گام بزرگـــی اســـت. صمیمانـــه عـــرض میکنـــم: بـــاورم ایـــن اســـت کـــه ا گـــر آخریـــن کتـــاب انتشـــاریافتۀ ایشـــان، صنعت بر فراز ســـنت یـــا در مقابـــل آن بـــه طور جدی مســـئله ایرانی‌ها شـــود و موضوع گفت وشـــنود ما بـــا همدیگر باشـــد، ایـــران و جامعه ایرانـــی گام‌های بســـیار بزرگی را نســـبت بـــه گذشـــته برخواهد داشـــت.

 ا گـــر آنچه را فرهـــادی بـــه فرهیختـــگان ایـــن جامعه تقدیـــم کرده اســـت، گرامـــی بداریـــم و تـلــاش کنیـــم میراثمـــان هویـــت جمعی پیـــدا کنـــد، یقیـــن بدانید کـــه اوضاع و احوالمـــان به ســـرعتی باورنکردنی متحـــول خواهد شد. هیـــچ جامعـــه‌ای قبـــل از آنکـــه خودشناســـی را در حـــد نصابـــی لازم تجربه کند، نتوانســـته اســـت اعتلا پیـــدا کنـــد. مـــا ایـــن خـــود گمشـــده مان را در آثـــار دکتـــر فرهـــادی به طـــرز بدیعـــی می‌یابیم. متأســـفانه آن حـــس اعتمـــاد بـــه نفســـی کـــه لازمـــۀ برونرفت از دورهـــای باطـــل توســـعه نیافتگی اســـت، در ســـطح نخبگانـــی ما به قدر کافی نیســـت. انصاف این اســـت که آقـــای دکتـــر فرهـــادی در ایـــن زمینه داشـــته‌های تاریخـــی خودمان را خیلی خوب به ر خ ما کشـــیدند به خصـــوص در شـــرایط فعلـــی خیلـــی بیشـــتر از گذشـــته نیـــاز داریـــم تا یک وقـــوف روش شـــناختی به داشـــته‌های خودمـــان داشـــته باشـــیم. ایشـــان در آثـــار خودشـــان به همین اعتبـــار روی مســـئلۀ میراث پیشـــینیان توجـــه داشـــتند و بـــرای مـــا درسهـــای بزرگـــی فراهـــم کردند.

نقش بزرگ فردوسی در هویت ما 
درخشـــان‌ترین وجـــه تلاش هـــای دکتـــر فرهـــادی، گـــره زدن بخـــش بزرگـــی از بحث هایـــش بـــه میـــراث اندیشـــه‌ای حکیـــم تـــوس اســـت. مـــا متأســـفانه قدر فردوســـی را آنطورکـــه بایـــد نمی‌دانیـــم. مـــن از ایـــن نظـــر خیلـــی بیشـــتر از جنبه هـــای دیگـــر خـــودم را سپاســـگزار دکتـــر فرهـــادی می‌دانـــم. بی نظیرتریـــن میـــراث رمزگشـــایانه از چرایی فـــراز و فرودهـــای ایران از دوران پیشـــاتاریخ تـــا قـــرن هفتـــم هجـــری بـــه عالیتریـــن شـــکل توســـط حکیـــم تـــوس جمع بندی شـــده اســـت. بی اغـــراق می‌گویـــم همیـــن امـــروز هـــم ا گـــر کســـی بخواهـــد راجـــع بـــه ماجـــرای توســـعه و توســـعه نیافتگی در ایران کار کنـــد، می‌بیند که بیش از دوســـوم مواریث اندیشه‌ای فردوســـی همچنان به کار مـــا می‌آیـــد. دکتـــر فرهـــادی در ایـــن زمینـــه واقعـــا تـــلاش کرد هاند تـــا ایرانی‌ها یـــاد بگیرند بـــه جای اتکا به این و آن، ابتدا خودشـــان را روی شـــانۀ نسل‌های قبـــل از خود قـــرار بدهند. ا گـــر چنین اتفاقـــی بیفتد، آن وقـــت بـــا اعتمـــاد بـــه نفـــس و بـــا احســـاس عـــزت نفـــس می‌توانیـــم از ذخایـــر دانایی و فنـــاوری بیرونی به شـــکلی آ گاهانـــه و ثمربخـــش اســـتفاده کنیـــم.

نقش دادن به مردم، از شعار تا واقعیت
 مســـئله بســـیار مهـــم دیگـــری کـــه در اندیشـــه‌های توســـعه‌ای دکتر فرهـــادی جای دارد، توجـــه به مردم و مشـــارکت آنهـــا در ســـاختن سرنوشـــت خودشـــان اســـت. ایـــن می‌توانـــد بـــرای مـــا خیلـــی الهام بخـــش باشـــد و البته هزینه فرصت غفلت از آن در چهارچوب مناســـبات ضدتولیـــدی و رانتی ایران اهمیت بســـیار بیشـــتری پیـــدا می‌کنـــد. چیـــزی کـــه مـــن از قـــرآن فهمیـــده ام ایـــن اســـت کـــه خداونـــد بـــه پیامبرانش می‌گویـــد بـــا اینکـــه شـــما را مـــن مســـتقیم از طـــرف خـــودم فرســـتاده ام، اما اگـــر به مردم و خواســـته‌های آنهـــا اعتنـــا نکنیـــد، حتی ا گـــر پیامبـــر اولوالعـــزم هم باشـــید، نمی‌توانیـــد عـــدل را در جهـــان بگســـترانید. بســـیار متأســـفم کـــه در تصمیم گیری هـــا و جهت گیری هایـــی کـــه تحـــت تأثیـــر اندیشـــه‌های وارداتـــی و ســـطحی، مبنـــای قاعده گـــذاری و اداره کشـــور می‌شـــود، به طرز نابخشـــودنی و فاجعه سازی جایـــگاه مـــردم در نظـــر نگرفتـــه نشـــده اســـت.

ا گـــر می‌خواهیـــد ایـــران نجـــات پیـــدا کند، اندیشـــه‌های دکتـــر فرهادی را جـــدی بگیرید. اینها غیر از ســـلوک اخلاقـــی این مـــرد و همه ویژ گی‌هایی اســـت که دارد. کلامـــم را بـــا ذکـــر خیـــر و یـــادگاری از اســـتاد فقیـــدم مرحـــوم عالینســـب به پایـــان میبرم. ایشـــان حقوق بزرگـــی به گـــردن ملـــت ایـــران و به ویژه بر مـــن دارند. همیشـــه در آموزش هایـــی کـــه بـــه مـــن می‌دادنـــد، می‌فرمودنـــد کـــه ایـــران را قهرمان هـــا نمی‌تواننـــد نجـــات بدهنـــد. ایـــران را ســـنگ‌های زیرین آســـیاب نجـــات خواهنـــد داد. می‌فرمودنـــد کـــه قهرمان هـــا همیشـــه جرقـــه‌ای ایجـــاد می‌کننـــد و می‌رونـــد؛ امـــا درونـــی کـــردن آن دســـتاورد‌ها توســـط انســـان‌هایی اســـت کـــه بی ســـروصدا و بی ادعا هســـتند. سرشـــان را پاییـــن می‌اندازنـــد و از جـــان خودشـــان مایـــه میگذارنـــد و کارهـــای بـــزرگ می‌کننـــد. مـــن مرتضـــی فرهـــادی را یکی از برجســـته‌ترین ســـنگ‌های زیرین آســـیاب ایـــن ســـرزمین می‌شناســـم.

نویسنده: فرشاد مومنی/ استاد دانشگاه

منبع: مجله راه