اگرچه اقتصاد ایران دهه‌هاست با انواع مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کند، اما در سال‌های اخیر، به‌خصوص با چالش‌های متعددی مواجه شده که عمیقا بر زندگی مردم و ثبات اجتماعی و سیاسی کشور تأثیر گذاشته است. تحریم‌های بین‌المللی، نوسانات شدید قیمت نفت، فساد اقتصادی، وجود موانع بسیار برسر راه فعالیت کارآفرینان و تولیدکنندگان و عدم‌امکان تولید باکیفیت، متنوع و صادرات‌محور و همچنین به‌کارگیری مدیران غیرمتخصص، بی‌انگیزه و ناکارآمد و در نتیجه بیکار ماندن ظرفیت‌ها و نیروهای انسانی مستعد و دلسوز، تنها تعدادی از معضلاتی هستند که به بحران اقتصادی در ایران دامن زده‌اند. نویسنده با امید به تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت به بررسی راهکارهای دولت برای اصلاح سریع وضعیت اقتصادی فعلی کشور می‌پردازد و سعی دارد با ارائه سرفصل‌ها و تعاریف و تحلیل‌های کوتاه، گویا و عمیق، راهکارهای مؤثری را شناسایی و عرضه کند.
ایجاد ثبات سیاسی و اجتماعی
– ضرورت ایجاد ثبات سیاسی
ثبات سیاسی، یکی از ارکان اساسی برای بهبود وضعیت اقتصادی است. بی‌ثباتی سیاسی می‌تواند به عدم‌اطمینان در سرمایه‌گذاری‌ها و فعالیت‌های اقتصادی منجر شود. برای ایجاد ثبات، دولت‌ها در تعاملات اجتماعی و اقتصادی خود باید از فضای مونولوگ بپرهیزند و به تقویت دیالوگ اجتماعی و سیاسی بپردازند. برگزاری انتخابات آزاد و منصفانه، تقویت نهادهای مدنی، حمایت از حقوق بشر و اصلاح روابط بین‌الملل می‌تواند به تحقق این هدف کمک کند.
تحقیقات نشان می‌دهند ثبات سیاسی منجر به افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران و کاهش هزینه‌های اقتصادی می‌شود (World Bank, 2022) و ایجاد فضای سیاسی باز و شفاف می‌تواند به تقویت نهادهای مدنی و کاهش فساد کمک کند. (Transparency International, 2023)
– تقویت نهادهای مدنی و رسانه‌های آزاد
نهادهای مدنی و رسانه‌های آزاد، نقش مهمی در نظارت بر عملکرد دولت‌ها و افزایش شفافیت دارند. دولت باید ظرفیت و تحمل نقدپذیری خود را افزایش دهد و به تقویت این نهادها و رسانه‌ها بپردازد. نهادهای مدنی و رسانه‌ها می‌توانند با ارائه نظرات و پیشنهادات خود به بهبود سیاست‌های اقتصادی کمک کنند.
براساس گزارش‌های بین‌المللی، رسانه‌های آزاد و نهادهای مدنی به‌عنوان ابزارهای مؤثر در کاهش فساد و ارتقاء شفافیت شناخته می‌شوند. (Freedom House, 2023) تقویت این نهادها می‌تواند به ارتقاء کیفیت حکمرانی و بهبود وضعیت اقتصادی کمک کند.
تنوع‌بخشی به اقتصاد
– کاهش وابستگی به نفت
وابستگی شدید به درآمدهای نفتی، یکی از اصلی‌ترین مشکلات اقتصاد ایران است. برای برون‌رفت از این وضعیت باید دولت‌ها و بخش خصوصی به سمت تنوع‌بخشی به اقتصاد حرکت کنند. توسعه صنایع غیرنفتی، کشاورزی، دامپروری، گردشگری و فناوری اطلاعات می‌تواند به کاهش وابستگی به نفت و افزایش تنوع اقتصادی کمک کند.
مطالعات نشان می‌دهند کشورهایی که به تنوع‌بخشی اقتصادی پرداخته‌اند، توانسته‌اند با موفقیت به بحران‌های ناشی از نوسانات قیمت نفت پاسخ دهند و رشد اقتصادی پایدارتری را تجربه کنند. (IMF, 2023)
– توسعه صنایع غیرنفتی
دولت باید با ارائه مشوق‌های مالی و زیرساخت‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری در صنایع غیرنفتی، زمینه را برای رشد این صنایع فراهم کند. حمایت از تولیدکنندگان داخلی، لغو قوانین مضر و تسهیل فرآیندهای تولید و صادرات می‌تواند به افزایش صادرات غیرنفتی کمک کند.
براساس گزارش‌های بین‌المللی، کشورهای موفق در توسعه صنایع غیرنفتی توانسته‌اند با استفاده از سیاست‌های حمایتی و مشوق‌های مالی، رشد قابل‌توجهی در این بخش‌ها تجربه کنند. (OECD, 2024)
اراده جدی و اقدام عملی برای تقویت بخش خصوصی
– اصلاح و بهبود روند فعالیت کسب‌وکارها
بخش خصوصی نقش حیاتی در توسعه اقتصادی دارد. برای تقویت این بخش، دولت باید سیاست‌هایی را اتخاذ کند که امکان کسب‌وکار را برای کارفرمایان و کارمندان تسهیل کند. کاهش بروکراسی، تسهیل دسترسی به منابع مالی و ارائه معافیت‌ها و مشوق‌های مالیاتی می‌تواند انگیزه‌های لازم را برای سرمایه‌گذاران و کارآفرینان فراهم کند.
تحقیقات نشان می‌دهند اصلاحات در نظام بروکراسی و بهبود دسترسی به منابع مالی به افزایش فعالیت‌های اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری کمک می‌کند. (World Economic Forum, 2023)
– حمایت از استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا
حمایت از استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا می‌تواند به رشد اقتصادی کمک شایانی کند. دولت‌ها باید با ایجاد فرصت‌های قابل‌دسترس عمومی و ارائه تسهیلات مالی کم‌بهره بلندمدت، آموزش‌های لازم و ایجاد شبکه‌های ارتباطی بین استارت‌آپ‌ها و صنایع بزرگ، زمینه را برای رشد این کسب‌وکارها فراهم کند.
مطالعات نشان می‌دهد کشورهایی که به حمایت از استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا پرداخته‌اند، توانسته‌اند به سرعت به رشد اقتصادی و نوآوری‌های جدید دست یابند. (Global Entrepreneurship Monitor 2024)
مبارزه با رانت‌خواری و فساد
– ایجاد شفافیت و تقسیم عادلانه فرصت‌ها و منابع برای همه
رانت‌خواری و فساد از موانع جدی بر سر راه توسعه اقتصادی هستند. برای اصلاح این وضعیت، نیاز به ایجاد شفافیت در فرآیندهای دولتی و نظارت مؤثر بر عملکرد همه نهادها داریم. استفاده از فناوری اطلاعات و حمایت از آزادی مطبوعات می‌تواند به کاهش رانت و فساد کمک کند. مطالعات نشان می‌دهند استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ایجاد سامانه‌های شفافیت‌ساز می‌تواند به کاهش فساد و افزایش شفافیت در فرآیندهای دولتی کمک کند. (United Nations Development Programme 2023)
– تقویت نهادهای قضایی و نظارتی و وضع قوانین شفاف و موثر
تقویت نهادهای قضایی و نظارتی و وضع قوانین شفاف و مؤثر می‌تواند بازدارنده فساد و رانت‌خواری باشد. اصلاح قوانین و مقررات و اعمال شیوه‌های پیشگیرانه می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی کمک کند.
گزارش‌ها نشان می‌دهند کشورهایی که نهادهای قضایی و نظارتی خود را تقویت کرده‌اند، توانسته‌اند بهبود قابل‌توجهی در مبارزه با فساد و رانت‌خواری را تجربه کنند. (Transparency International-2023)
سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش
– تغییر نظام آموزشی
سرمایه‌گذاری در آموزش نیروی انسانی، یکی از کلیدی‌ترین راهکارها برای توسعه اقتصادی پایدار است. نظام آموزشی باید متناسب با نیازهای بازار کار تغییر کند و مهارت‌های لازم را به دانش‌آموزان و دانشجویان آموزش دهد. تنظیم رابطه بین عرضه نیروی متخصص و تقاضای بازار کار می‌تواند از ناهماهنگی جلوگیری کند.
تحقیقات نشان می‌دهند سیستم‌های آموزشی موفق توانسته‌اند به نیازهای بازار کار پاسخ دهند و به بهبود وضعیت اقتصادی کمک کنند. (OECD;2023)
– حمایت از پژوهش‌های علمی
حمایت از پژوهش‌های علمی و فناوری می‌تواند به نوآوری و افزایش بهره‌وری در صنایع مختلف منجر شود. دولت باید با تخصیص بودجه کافی به مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها، زمینه را برای انجام پژوهش‌های کاربردی فراهم کند.
مطالعات نشان می‌دهند سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های علمی و فناوری می‌تواند به رشد اقتصادی و افزایش رقابت‌پذیری کمک کند. (National Science Foundation, 2023)
بهبود زیرساخت‌ها
– سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها
زیرساخت‌های مناسب، از جمله جاده‌ها، حمل‌ونقل، معادن و انرژی برای جذب سرمایه‌گذاری و توسعه اقتصادی ضروری هستند. دولت باید برنامه‌های جامعی برای بهبود زیرساخت‌ها تدوین و منابع مالی لازم را تأمین کند.
گزارش‌ها نشان می‌دهند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها می‌تواند به افزایش جذب سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی کمک کند. (World Bank, 2024)
– همکاری و حمایت بخش خصوصی
همکاری و حمایت بخش خصوصی می‌تواند به تسریع در اجرای پروژه‌ها کمک کند. دولت‌ها باید با ارائه مشوق‌های لازم، بخش خصوصی را تشویق به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها کنند.
مطالعات نشان می‌دهند همکاری میان بخش دولتی و خصوصی در پروژه‌های زیرساختی می‌تواند به افزایش کارآیی و کاهش هزینه‌ها منجر شود. (OECD, 2023)
افزایش صادرات غیرنفتی و رفع‌تحریم‌ها و موانع تجارت آزاد
– توسعه بازارهای جدید
توسعه صادرات غیرنفتی، یکی دیگر از راه‌های موثر برای اصلاح و توسعه اقتصادی است. دولت‌ها باید با ارائه مشوق‌ها و حمایت‌های لازم از تولیدکنندگان داخلی، آنها را تشویق به صادرات کنند. رفع تحریم‌ها و موانع تجارت آزاد می‌تواند به بهره‌مندی از بازارهای جهانی کمک کند.
تحقیقات نشان می‌دهند کشورهایی که به توسعه بازارهای جدید و رفع موانع تجاری پرداخته‌اند، توانسته‌اند به رشد اقتصادی و تنوع‌بخشیدن به صادرات دست یابند (International Trade Centre, 2023)
– توافقات تجاری
توافقات تجاری با کشورهای دیگر می‌تواند بازارهای جدیدی برای محصولات ایرانی فراهم کند. دولت باید با دیپلماسی فعال اقتصادی، به رفع موانع تجاری و گسترش روابط تجاری با کشورهای مختلف بپردازد.
مطالعات نشان می‌دهند توافقات تجاری بین‌المللی می‌تواند به افزایش صادرات و رشد اقتصادی کمک کند. (World Trade Organization, 2023)
استفاده از فناوری‌های نوین
– ترویج فناوری اطلاعات
فناوری‌های نوین می‌توانند نقش مهمی در افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها ایفا کنند. دولت باید با حمایت از تحقیق و توسعه و اقدامات حمایتی چندجانبه، زمینه تولید و توسعه فناوری‌های نوین، به‌ویژه در حوزه دیجیتال و هوش مصنوعی را فراهم کند.
براساس گزارش‌های بین‌المللی، کشورهای موفق در استفاده از فناوری‌های نوین توانسته‌اند به افزایش بهره‌وری و رشد اقتصادی دست یابند. (McKinsey & Company, 2024)
– تسهیل دسترسی به اینترنت پرسرعت آزاد
تسهیل دسترسی به اینترنت پرسرعت آزاد و ارزان و فناوری‌های ارتباطی می‌تواند به رشد کسب‌وکارها کمک کند. دولت‌ها باید با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ارتباطی، زمینه را برای توسعه کسب‌وکارهای آنلاین فراهم آورند.
مطالعات نشان می‌دهند دسترسی به اینترنت پرسرعت و زیرساخت‌های ارتباطی می‌تواند به رشد و توسعه کسب‌وکارهای آنلاین کمک کند. (ITU, 2023)
ایجاد نظام مالی پایدار
– اصلاح نظام بانکی کشور
نظام مالی کشور باید به‌گونه‌ای طراحی و اصلاح شود که منابع مالی را به سمت فعالیت‌های مولد هدایت کند. ایجاد بانک‌های تخصصی برای حمایت از صنایع مختلف و اصلاح نظام بانکی می‌تواند به پایداری نظام مالی کمک کند.
مطالعات نشان می‌دهند اصلاحات در نظام بانکی می‌تواند به بهبود عملکرد اقتصادی و افزایش اعتبار مالی کشور کمک کند. (Bank for International Settlements, 2023)
– تامین مالی پروژه‌های تولیدی
دولت‌ها باید با ارائه تسهیلات مالی، زمینه را برای تأمین مالی پروژه‌های تولیدی فراهم آورند تا بخش خصوصی بتواند با قدرت بیشتری وارد میدان شود. تحقیقات نشان می‌دهند تأمین مالی پروژه‌های تولیدی می‌تواند به رشد اقتصادی و توسعه صنایع کمک کند (World Bank, 2023)
مدیریت منابع طبیعی
– مدیریت پایدار منابع آب‌وخاک
مدیریت صحیح منابع طبیعی از جمله آب‌وخاک برای توسعه پایدار ضروری است. ایران دارای منابع غنی است که باید به‌طور معقول و پایدار مورداستفاده قرار گیرند.
مطالعات نشان می‌دهند مدیریت پایدار منابع طبیعی می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کاهش مشکلات زیست‌محیطی کمک کند. (FAO, 2023)
– توجه به محیط‌زیست
جلوگیری از هدررفت منابع و توجه به محیط‌زیست می‌تواند به توسعه پایدار کشور کمک کند. دولت باید سیاست‌های محیط زیستی مؤثری را به اجرا درآورد.
براساس گزارش‌ها، توجه به محیط‌زیست و استفاده بهینه از منابع می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی و زیست‌محیطی کمک کند. (UNEP; 2023)
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
برون‌رفت اقتصاد ایران از وضعیت فعلی نیازمند یک رویکرد جامع و چندبعدی است. این رویکرد باید شامل ایجاد ثبات سیاسی و اجتماعی، تنوع‌بخشی به اقتصاد، تقویت بخش خصوصی، مبارزه با رانت‌خواری و فساد، سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش، بهبود زیرساخت‌ها، افزایش صادرات غیرنفتی، استفاده از فناوری‌های نوین، ایجاد نظام مالی پایدار و مدیریت منابع طبیعی باشد. با اجرای این راهکارها، می‌توان امیدوار بود که اقتصاد کشور بهبود و چالش‌های کنونی کاهش یابد. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها می‌کوشد تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.
