خاموشی منظم یا تولید سم

فرهیختگان: شرکت توانیر اخیرا برنامه خاموشی‌های بخش خانگی را در استان‌های مختلف منتشر کرد تا برای نخستین بار، ایران در فصل پاییز دچار خاموشی شود. آخرین باری که در نیمه دوم سال، بخش خانگی با محدودیت برق مواجه شده بود به سال ۹۹ برمی‌گردد که وزارت نفت در تأمین سوخت مایع نیروگاه‌ها دچار مشکل شد و حال بعد از ۳ سال توقف خاموشی‌ها، مجدداً باید به استقبال آن برویم. درواقع پیش‌تر کمبود برق در تابستان و کمبود گاز در زمستان، آن هم فقط برای بخش صنایع (و نه خانگی) رخ می‌داد اما حال دامنه ناترازی انرژی و خاموشی‌ها به پاییز و بخش خانگی کشیده شده و شاید به تعبیری بتوان گفت که دولت چهاردهم با پدیده‌ای به نام «پاییزِ سخت» به جای زمستان سرد یا تابستان داغ مواجه است. روزنامه «فرهیختگان» در روزهای اخیر با ۳ گزارش به ابعاد این ماجرا پرداخته است:

«مازوت بازی»؛ ایده توقف مازوت‌سوزی و قطع برق چقدر مؤثر است؟ مازوت چه سهمی از سبد انرژی کشور دارد و چقدر در آلودگی مؤثر است؟

«معمای برق‌گرفتگی با مازوت»؛ چند سؤال مهم درباره یک نیّت محیط‌زیستی درست

«دیوار کوتاه مازوت»؛ چرا به جای یک بحث کارشناسی با یک تئاتر روبه‌روییم؟

در ادامه به بخش‌هایی از این گزارش‌ها خواهیم پرداخت.

خاموشی‌های پاییزی نتیجه کمبود گازوئیل؛ نه مازوت

هرچند مسئولان دولت چهاردهم تلاش دارند که خاموشی‌های فعلی را نتیجه عدم مصرف مازوت در نیروگاه‌ها و حفظ سلامتی مردم معرفی کنند اما به نظر این ادعا چندان رنگ واقعیت ندارد. سهم مازوت در تولید نیروگاه‌های حرارتی کشور گرچه به ۷ درصد در سال‌های اخیر رسیده اما با احتساب تولید نیروگاه‌های برق‌آبی، تجدیدپذیر و نیروگاه بوشهر، سهم مازوت از کل تولید برق حدود ۴ درصد است. طبق بررسی فرهیختگان، مشکل اصلی کمبود برق به خالی شدن مخازن گازوئیل نیروگاه‌ها برمی‌گردد و طبق آمار، از شهریور امسال تاکنون، میزان پُرشدگی مخازن گازوئیل نیروگاه‌ها از ۵۰ درصد به ۳۵ درصد افت کرده است. تا پایان مردادماه، به صورت خالص روزانه ۱۱.۷ میلیون لیتر گازوئیل در نیروگاه‌ها ذخیره می‌شد اما در آبان‌ماه این رقم به منفی ۲۱ میلیون لیتر رسید که بیانگر تخلیه روزانه ۲۱ میلیون لیتر گازوئیل است.

۶ عاملی که مزید بر علت خاموشی‌های پاییزی شد

تا اینجا مشخص شد که دلیل اصلی خاموشی‌های پاییزی، عدم مصرف مازوت در نیروگاه‌ها نیست، بلکه دولت چهاردهم قصد دارد به بهانه عدم مصرف مازوت و اقدام نمایشی در سه نیروگاه‌، بر عملکرد ضعیف وزارت نفت و خالی شدن ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها در سه ماهه گذشته سرپوش بگذارد.

اما فارغ از عملکرد وزارت نفت، مشکل خاموشی‌های پاییزی دیر یا زود اتفاق می‌افتاد، به‌خصوص اینکه تأمین گازوئیل نیروگاه‌ها، تحت‌تاثیرِ ناترازی در ۴ حامل انرژی نیز قرار دارد. به بیان دیگر، وزارت نفت هر‌چند می‌توانست با عملکرد بهتر، پدیده خاموشی‌ها را به تأخیر بیندازد اما ریشه اصلی مشکل را باید فراتر از بحث دولت‌ها جست‌وجو کرد. به نظر می‌رسد علاوه بر عملکرد وزارت نفت، مجموعا ۶ عامل دیگر نیز مزید بر علت خاموشی‌ها شده‌اند که عبارت است از:

1- تعمیق ناترازی برق: طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس (تصویر ۶)، با افزایش مصرف برق در تابستان امسال، میزان ناترازی از ۱۱.۹ به ۱۷.۴ هزارمگاوات رسیده است. ایران در تابستان امسال، گرمای بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد و افزایش تقاضای برق، منجر به مصرف ۲ میلیارد لیتر سوخت مایع بیشتر نسبت به سال ۱۴۰۲ شد. همین موضوع در کاهش ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها مؤثر بوده است.

2- تعمیق ناترازی بنزین: طبق آمار شرکت ملی پخش (تصویر ۷)، مصرف بنزین در ۶ ماهه امسال به ۱۲۴.۵ میلیون لیتر در روز جهش یافته و نسبت به دوره مشابه سال گذشته ۷.۴ درصد بیشتر شده است. افزایش مصرف بنزین به‌خصوص در تابستان امسال، باعث شد تعداد بیشتری از ناوگان نفتکش جاده‌پیما در اختیار انتقال بنزین قرار گیرد و در نتیجه همه ظرفیت‌های انتقال سوخت مایع به نیروگاه‌ها فعال نشود.

3- تعمیق ناترازی گاز: یکی دیگر از دلایل خاموشی‌ها، به مصرف بالای سوخت‌ مایع در نیروگاه‌ها برمی‌گردد که این موضوع خودش معلول کمبود گاز است. طبق برآورد‌ها (تصویر ۸)، از سال جاری یا حداکثر سال ۱۴۰۴، ناترازی گاز از وضعیت فصلی به کل سال تعمیم خواهد یافت. بررسی خبرنگار «فرهیختگان» نشان می‌دهد در سال جاری روزانه ۱۳ میلیون متر مکعب گاز کمتری به نیروگاه‌ها ارسال شده که دلیل آن، انجام تعمیرات اساسی در پالایشگاه‌های پارس‌جنوبی است.

4- سرمای بی‌سابقه در اسفند ۱۴۰۲: اگر به یاد داشته باشید در اسفند سال گذشته و در شرایطی که همه تصور می‌کردند کشور از سرما عبور کرده، به ناگهان موجی از سرما ایران را فراگرفت. بخش بزرگی از ذخیره‌سازی سوخت مایع در نیروگاه‌ها در ماه اسفند انجام می‌شود که در این زمان، هم مصرف گاز و هم مصرف برق پایین است و هم به دلیل پایین بودن مصرف بنزین، ناوگان بیشتری برای انتقال و تحویل گازوئیل و مازوت به نیروگاه‌ها در اختیار شرکت ملی پخش است. 

5- سرمای زودرس در سال جاری: از طرفی در سال جاری نیز، ایران یک ماه زودتر از مابقی سال‌ها به استقبال توده‌های هوای سرد رفته است. البته سرمای فعلی چندان قابل ملاحظه نیست اما به عنوان عامل پنجم و کم‌اهمیت‌تر می‌توان به آن اشاره کرد.

6- تعمیق ناترازی گازوئیل: طبق اسناد افشاشده از وزارت نفت، ایران هم‌اکنون واردکننده گازوئیل شده و دولت در سال گذشته یک میلیارد دلار، صرف واردات این سوخت کرده است. تشدید ناترازی گازوئیل نیز می‌تواند یکی از عوامل کمبود ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها باشد؛ البته به عنوان عامل ششم و کم‌اهمیت‌ترین عامل.

تأیید مازوت‌سوزی و چند سؤال

چند وقت بعد محسن پیرهادی رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران ۱۹ آذرماه ۱۴۰۲ اعلام کرده بود: «بر اثر شرایط تحریمی مصرف مازوت در کشور رو به افزایش است و از ۱۶ نیروگاه، ۱۴ نیروگاه مازوت مصرف می‌کنند. نیروگاه‌های ایرانشهر، منتظر قائم، شهید رجایی، رامین، شهید سلیمی، منتظری، سهند، تبریز، زرند، بندرعباس، طوس، بیستون، شهید مفتح و شازند ازجمله نیروگاه‌هایی‌اند که مازوت‌سوزی داشته‌اند.»

درنهایت علی سلاجقه، رئیس سابق سازمان محیط‌زیست نیز خودش در دی‌ماه سال گذشته علی‌رغم تأکید بر نبود مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های کشور گفته بود: «در حال حاضر ما در سه استان تهران، البرز و اصفهان اصلاً بحث مازوت‌سوزی نداریم. در بحث شازند همان روز که ما به‌عنوان امین مردم این را گفتیم و اعلام کردم تا آن موقع سوخت مازوت انجام نشده بود. همان روز با توجه به اینکه کمبود گاز به وجود آمده بود، خود وزارت نفت با وزارت نیرو هماهنگ کردند و گفتند کمبود گاز به‌عنوان سوخت سالم برای کشور وجود دارد، آمدند در اطلاعیه‌ای از سوی شرکت‌های ملی گاز و برق در استان اعلام کردند و گفتند با توجه به اینکه سوخت نداریم و سهمیه سوخت این مناطق هم تمام‌شده، به دلیل آن که مردم با مشکل مواجه نشوند ناچاریم از مازوت استفاده کنیم که این اتفاق افتاد.»

در این میان و با توجه به تناقضات در اعلام مازوت‌سوزی؛ جدی‌ترین مسئله این است که اگر بنا به گفته‌های مسئولان قبلی محیط‌زیست مازوت سوزی در کرج، اصفهان و اراک نداشتیم، پس هیئت‌دولت تصمیم به توقف چه چیزی گرفته است؟ اما از این پرسش مهم‌تر این است که در کل کشور و تمام کلانشهرها، سهم مازوت از آلاینده‌ها چقدر است و چرا به‌طور شفاف درصد و سهم مازوت از آلایندگی کلانشهرها اعلام نمی‌شود؟ به‌جز نیروگاه‌ها صنایعی مانند سیمان اصفهان و سیمان سیستان‌وبلوچستان نیز از سوخت مازوت استفاده می‌کنند. اگر توقف مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها یک تصمیم به نفع سلامت مردم بود، پس سرنوشت دیگر صنایعی که از مازوت استفاده می‌کنند، چه خواهد شد و محیط‌زیست قرار است برای آنها چه تصمیمی اتخاذ کند؟ اکنون و در پی توقف مازوت سوزی در سه نیروگاه کشور، بدنیست محیط زیست برای شفاف سازی اذهان عمومی به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

 نیروگاهی که مصرف مازوت آن‌ها متوقف شد، فقط ۹ درصد مازوت نیروگاهی می‌سوزاندند 

 در روزهای گذشته دولت اعلام کرد قصد دارد در ۳ نیروگاه اراک، اصفهان و کرج مصرف مازوت را متوقف کند. بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد در سال گذشته ۱۵ نیروگاه‌ کشور مصرف مازوت داشته‌اند. در بین نیروگاه‌های مصرف‌کننده مازوت، نیروگاه شهید رجایی قزوین با سهم ۱۴ درصدی، بیشترین سهم را از مصرف مازوت داشته است. پس از آن نیروگاه شهید مفتح همدان و سلیمی نکا با سهم ۱۲/۴ و ۱۲/۳ درصد دومین و سومین مصرف‌کننده مازوت نیروگاهی بوده‌اند. کمترین سهم مصرف مازوت نیز مربوط به نیروگاه اصفهان با سهم ۰/۲درصدی بوده است. طبق بررسی‌های «فرهیختگان»؛ سه نیروگاه اراک، کرج و اصفهان که دولت مصرف مازوت در آنها را ممنوع کرده، سهم ۹ درصدی از کل مصرف مازوت نیروگاهی کشور را دارند.