سیاست‌های مالیاتی؛ نگاه مقایسه‌ای بین ایران و کشورهای پیشرفته

سیستم مالیاتی هر کشور آینه‌ای تمام‌نما از ساختار مدیریتی و رویکرد عدالت‌محوری آن است؛ چراکه نحوه طراحی و اجرای قوانین مالیاتی، اولویت‌ها و ارزش‌های حاکمیت را آشکار می‌سازد. بررسی سیاست‌های مالیاتی نشان می‌دهد که تا چه حد عدالت اجتماعی، شفافیت اقتصادی و حمایت از اقشار مختلف جامعه در دستور کار دولت‌ها قرار دارد. سیاست‌های مالیاتی به‌عنوان یکی از ابزارهای درآمدی دولت‌ها در تنظیم و کنترل اقتصاد، تأمین منابع مالی لازم برای اجرای برنامه‌ها و سیاست‌های عمومی و توزیع مجدد ثروت در جامعه، از اهمیت ویژه‌ای برخورداراست. این سیاست‌ها نقش حیاتی در شکل‌دهی الگوی رشد اقتصادی، کاهش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی و ایجاد انگیزه‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری و نوآوری ایفا می‌کنند. در کشورهای موفق اقتصادی، سیستم‌های مالیاتی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که علاوه بر تأمین درآمدهای پایدار برای دولت، به کاهش شکاف‌های درآمدی و ترویج عدالت و تامین اجتماعی کمک کنند.

کشورهای پیشرفته به‌طور مداوم در حال بررسی و بهبود سیاست‌های مالیاتی خود هستند تا با تغییرات اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی همگام شوند. این کشورها با استفاده از انواع مالیات‌ها، از جمله مالیات بر درآمد، مالیات بر مصرف و مالیات بر ارزش‌افزوده و همچنین با بهره‌گیری از معافیت‌های متعدد و متنوع مالیاتی هدفمند، در تلاش برای دستیابی به اهداف کلان اقتصادی و اجتماعی خود هستند. استفاده از معافیت‌های هدفمند مالیاتی به‌ویژه در زمینه‌های سرمایه‌گذاری، تحقیق و توسعه و صنایع نوظهور، تولید و شروع سرمایه‌گذاری ها وهمچنین حمایت ازسرمایه‌گذاران نوین به کشورها کمک می‌کند تا محیطی جذاب و پایدار برای سرمایه‌گذاران و کارآفرینان فراهم کرده و بدین‌ترتیب، رشد اقتصادی و توسعه پایدار را تقویت کنند. نویسنده با امید به تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت به بررسی سیاست‌های مالیاتی کشورهای موفق اقتصادی خواهد پرداخت و می کوشد نقش و اهمیت قوانین وصول مالیات و معافیت‌های مالیاتی در این کشورها را تحلیل کند. همچنین وضعیت فعلی ایران در زمینه سیاست‌های مالیاتی موردبررسی قرار خواهد گرفت و پیشنهاداتی برای بهبود و اصلاح این سیاست‌ها ارائه خواهد شد. هدف این یادداشت، فراهم آوردن چشم‌انداز جامع و عملی برای بهبود نظام مالیاتی در ایران با استفاده از تجارب موفق جهانی است.

 سیاست‌های مالیاتی در کشورهای موفق اقتصادی

– پایداری و عدالت در نظام مالیاتی

کشورهای موفق اقتصادی به پایداری و عدالت در سیستم مالیاتی خود توجه ویژه‌ای دارند. نظام مالیاتی در این کشورها به‌گونه‌ای طراحی شده که علاوه بر تأمین درآمدهای دولتی، به کاهش نابرابری و توزیع عادلانه ثروت نیز بپردازد. کشورهای شمال اروپا مانند سوئد و دانمارک، با استفاده از سیستم مالیاتی پیشرفته‌ای که شامل نرخ‌های بالای مالیات بر درآمد و ثروت است، سعی دارند نابرابری‌های اجتماعی را کاهش دهند. این کشورها همچنین با ارائه خدمات عمومی باکیفیت مانند آموزش و بهداشت رایگان، این مالیات‌ها را به شکل ملموسی به جامعه بازمی‌گردانند. لذا آحاد جامعه در مقابل پرداخت مالیات خدمات و تامین اجتماعی دریافت می‌کنند.

طبق گزارش OECD (2023)، کشورهای شمال اروپا با استفاده از نرخ‌های مالیات بالاتر، درآمدهای دولت را تأمین کرده و به کاهش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی کمک می‌کنند. این کشورها همچنین سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در بخش‌های عمومی انجام می‌دهند که منجر به بهبود کیفیت زندگی شهروندان می‌شود.

– مالیات بر مصرف و ارزش‌افزوده (VAT)

مالیات بر مصرف و ارزش‌افزوده (VAT) یکی از منابع مهم درآمدی در کشورهای موفق اقتصادی به‌شمار می‌آید. این نوع مالیات‌ها به‌دلیل گستردگی پایه مالیاتی و سهولت در جمع‌آوری، از اهمیت بالایی برخوردار هستند. کشورهای عضو اتحادیه اروپا به‌طور گسترده از مالیات بر ارزش‌افزوده استفاده می‌کنند و این مالیات بخش عمده‌ای از درآمدهای دولتی را تأمین می‌کند. نرخ VAT در این کشورها معمولا بین ۱۵ تا ۲۵ درصد است که عینا از آن برای تأمین هزینه‌های عمومی و رفاهی جامعه استفاده می‌شود.

براساس گزارش World Bank (2022)، مالیات بر ارزش‌افزوده در کشورهای عضو اتحادیه اروپا به‌عنوان منبع اصلی درآمد دولت‌ها عمل کرده و به تأمین مالی برای پروژه‌های اجتماعی و زیرساختی کمک می‌کند.

–  مالیات بر شرکت‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها

کشورهای موفق اقتصادی برای مالیات بر شرکت‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها سیاست‌های خاصی دارند. این سیاست‌ها معمولا به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که از یک‌سو، مالیات منصفانه‌ای از شرکت‌ها دریافت شود و از سوی دیگر، مشوق‌هایی برای سرمایه‌گذاری و نوآوری فراهم گردد. در ایالات متحده، نظام مالیاتی شامل نرخ‌های مختلفی برای درآمد شرکت‌ها و معافیت‌های مالیاتی به شرکت‌هایی که در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) یا فناوری‌های نوآورانه فعالیت می‌کنند، اعطا می‌شود. این سیاست‌ها به جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی کمک کرده و موجب رشد و توسعه اقتصادی می‌شود.

در گزارش IMF (2022)، تأثیر معافیت‌های مالیاتی بر تحقیق و توسعه و نوآوری به تفصیل بررسی شده است. این معافیت‌ها به شرکت‌ها انگیزه می‌دهد تا در زمینه‌های فناوری‌های پیشرفته و تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کنند که به رشد اقتصادی و تقویت رقابت‌پذیری کمک می‌کند.

– تشویق به سرمایه‌گذاری و نوآوری ازطریق معافیت‌های مالیاتی

بسیاری از کشورهای موفق اقتصادی برای تشویق به سرمایه‌گذاری و نوآوری، معافیت‌های مالیاتی ارائه می‌دهند. این معافیت‌ها معمولا به شرکت‌ها یا بخش‌های خاصی از اقتصاد اعطا می‌شود که از اهمیت استراتژیک برخوردارند. برای مثال در کشورهایی مانند سنگاپور و ایرلند، شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و شرکت‌های چندملیتی که دفاتر اصلی خود را در این کشورها مستقر می‌کنند، از معافیت‌های مالیاتی گسترده‌ای برخوردارند. این سیاست‌ها موجب جذب شرکت‌های بزرگ بین‌المللی و تقویت جایگاه این کشورها به‌عنوان مراکز مالی و فناوری جهانی شده است.

مطابق با گزارش OECD (2023)، کشورهایی که از معافیت‌های مالیاتی برای جذب شرکت‌های بین‌المللی استفاده می‌کنند، موفق به ایجاد مراکز مالی و فناوری با قدرت رقابتی بالا شده‌اند.

–  مالیات‌های زیست‌محیطی و سیاست‌های توسعه پایدار

کشورهای پیشرفته با توجه به اهمیت مسائل زیست‌محیطی و توسعه پایدار، از مالیات‌های زیست‌محیطی نیز استفاده می‌کنند. این مالیات‌ها با هدف کاهش آلودگی و ترویج استفاده از منابع پایدار طراحی شده‌اند. برای مثال، کشورهای اتحادیه اروپا از مالیات بر کربن به‌عنوان یکی از ابزارهای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای استفاده می‌کنند. درآمدهای حاصل از این مالیات‌ها معمولا به پروژه‌های توسعه پایدار و انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص می‌یابد که علاوه بر حفظ محیط زیست، موجب ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و رشد اقتصادی نیز می‌شود. براساس گزارش World Bank (2022)، مالیات‌های زیست‌محیطی به‌عنوان ابزاری مؤثر برای مقابله با تغییرات اقلیمی و تأمین مالی برای پروژه‌های پایدار شناخته شده‌اند.

 معافیت‌های مالیاتی و دلایل استفاده از آنها در کشورهای موفق اقتصادی

– تشویق به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI)

یکی از دلایل اصلی استفاده از معافیت‌های مالیاتی در کشورهای موفق اقتصادی، تشویق به جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) است. کشورهای کوچک، اما پیشرفته‌ای مانند سنگاپور و ایرلند، با ارائه معافیت‌های مالیاتی به شرکت‌های خارجی، توانسته‌اند به مراکز مهم مالی و فناوری در جهان تبدیل شوند. این کشورها با فراهم کردن محیط کسب‌وکار مناسب و نرخ‌های پایین مالیاتی، سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی را جذب کرده‌اند که به رشد اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی کمک کرده است.

مطابق گزارش IMF (2022)، کشورهای موفق در جذب FDI با استفاده از معافیت‌های مالیاتی توانسته‌اند به رونق اقتصادی و افزایش اشتغال در سطح بین‌المللی دست یابند.

– ترویج تحقیق و توسعه (R&D) و نوآوری

معافیت‌های مالیاتی در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) یکی دیگر از ابزارهای مورداستفاده در کشورهای موفق اقتصادی است. این معافیت‌ها به شرکت‌ها انگیزه می‌دهد تا در زمینه نوآوری و توسعه فناوری‌های جدید سرمایه‌گذاری کنند. برای مثال، ایالات متحده و آلمان، معافیت‌های مالیاتی خاصی را برای شرکت‌هایی که در تحقیق و توسعه فعالیت می‌کنند، ارائه می‌دهند. این سیاست‌ها موجب پیشرفت‌های تکنولوژیکی و افزایش رقابت‌پذیری در بازار جهانی شده است.

براساس گزارش OECD (2023)، معافیت‌های مالیاتی در زمینه R&D به توسعه فناوری‌های نوین و ارتقاء رقابت‌پذیری بین‌المللی کمک می‌کند.

– توسعه مناطق کمتر توسعه‌یافته

برخی از کشورهای موفق اقتصادی از معافیت‌های مالیاتی به‌عنوان ابزارهایی برای توسعه مناطق کمتر توسعه‌یافته استفاده می‌کنند. این معافیت‌ها به جذب سرمایه‌گذاران به مناطق با درآمد پایین و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای کمک می‌کند. به‌عنوان مثال در ایالات متحده، برخی از ایالت‌ها برای جذب سرمایه‌گذاران به مناطق روستایی و کمتر توسعه‌یافته، معافیت‌های مالیاتی ویژه‌ای ارائه می‌دهند. این سیاست‌ها به ایجاد فرصت‌های اقتصادی جدید و کاهش شکاف‌های توسعه‌ای کمک می‌کند.

مطابق با گزارش World Bank (2022)، استفاده از معافیت‌های مالیاتی برای توسعه مناطق کمتر توسعه‌یافته موجب کاهش نابرابری‌های اقتصادی و افزایش فرصت‌های شغلی در این مناطق شده است.

– حمایت از صنایع نوظهور و استراتژیک

در بسیاری از کشورهای پیشرفته، معافیت‌های مالیاتی برای حمایت از صنایع نوظهور و استراتژیک ارائه می‌شود. این صنایع ممکن است شامل بخش‌هایی مانند فناوری‌های پیشرفته، انرژی‌های تجدیدپذیر و صنایع دارویی باشند. برای مثال، کره جنوبی با ارائه معافیت‌های مالیاتی به شرکت‌های فعال در حوزه فناوری‌های سبز و انرژی‌های تجدیدپذیر، توانسته است به یکی از پیشگامان این صنایع در جهان تبدیل شود. این معافیت‌ها علاوه بر تقویت رقابت‌پذیری بین‌المللی، موجب کاهش وابستگی به منابع فسیلی و ایجاد اشتغال نیز شده‌اند.

– کاهش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی

برخی از کشورهای موفق اقتصادی از معافیت‌های مالیاتی به‌عنوان ابزاری برای کاهش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی استفاده می‌کنند. برای مثال در کشورهای شمال اروپا مانند سوئد و نروژ، معافیت‌های مالیاتی به خانواده‌های کم‌درآمد و گروه‌های آسیب‌پذیر اختصاص داده می‌شود. این معافیت‌ها با هدف حمایت از این گروه‌ها و افزایش قدرت خرید آن‌ها طراحی شده که به کاهش فقر و افزایش رفاه عمومی کمک می‌کند.

 تحلیل وضعیت ایران در زمینه سیاست‌های مالیاتی

– نظام مالیاتی ایران

در حال حاضر، نظام مالیاتی ایران با مشکلات بسیاری مواجه است. یکی از مشکلات اصلی، وابستگی شدید به درآمدهای نفتی است که موجب نوسانات بالا در بودجه دولت و عدم‌ثبات اقتصادی می‌شود. همچنین سیستم مالیاتی ایران از لحاظ شفافیت و کارآیی بهبود زیادی نیاز دارد. ضعف در نظارت، فرار مالیاتی و عدم‌اجرای کامل قوانین مالیاتی از دیگر مشکلاتی است که موجب کاهش کارآیی سیستم مالیاتی کشور شده است.

همچنین نظام مالیاتی ایران به رغم برخی تلاش‌ها برای بهبود، همچنان با چالش‌های متعددی مواجه است. این چالش‌ها شامل پیچیدگی‌های نظام مالیاتی، پایین بودن نرخ‌های مالیات بر بسیاری از مشاغل پردرآمد و معافیت‌های مالیاتی سازمان‌های متصل دولتی و حکومتی که ۶۰ تا ۷۰ درصد اقتصاد کشور را تشکیل می‌دهند و همچنین تمرکز بر بخش خصوصی و شرکت ها وکسب وکارهای متوسط و کوچک و ضعف در اجرای معافیت‌های مالیاتی هدفمند است. نظام مالیاتی ایران به‌ویژه در زمینه مالیات بر مصرف و ارزش‌افزوده، به‌دلیل نارسایی‌های اجرایی و نظارتی، نتوانسته به‌طور کامل اهداف خود را تحقق بخشد.

– مقایسه با کشورهای موفق اقتصادی

در مقایسه با کشورهای موفق اقتصادی، نظام مالیاتی ایران نیازمند اصلاحات گسترده‌ای است. اصلاحاتی عمیق و ساختاری. نرخ‌های نامتناسب و نامتعادل مالیات بر درآمد و مصرف در ایران، موجب کاهش درآمدهای مالیاتی و عدم‌توانایی دولت در تامین مالی برای پروژه‌های عمومی شده است. همچنین، معافیت‌های مالیاتی در ایران ناعادلانه بوده و بطور هدفمند و به شکل منسجم اجرا نمی‌شود و این موضوع مانع از جذب سرمایه‌گذاری و نوآوری در کشور شده است.

– پیشنهادات برای بهبود نظام مالیاتی ایران

اصلاح نظام مالیاتی و افزایش شفافیت

یکی از نیازهای اساسی، اصلاح نظام مالیاتی و افزایش شفافیت در فرآیندهای مالیاتی است. این شامل بهبود سیستم‌های نظارتی، کاهش فساد و ایجاد بسترهای لازم برای ارتقاء شفافیت مالی است. استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های دیجیتال و بلاک‌چین می‌تواند به افزایش شفافیت و کاهش فساد کمک کند.

متعادل‌سازی مالیات بر مصرف و ارزش‌افزوده

متعادل‌سازی و بهبود عادلانه مالیات بر مصرف و ارزش‌افزوده می‌تواند به افزایش درآمدهای مالیاتی و کاهش وابستگی به نفت کمک کند. با طراحی نرخ‌های منطقی و مناسب برای مالیات بر مصرف و ارزش‌افزوده، دولت می‌تواند به منابع مالی پایدارتر و متنوع‌تری دست یابد.

ترویج سرمایه‌گذاری و نوآوری

برای جذب سرمایه‌گذاری و تشویق به نوآوری، ارائه معافیت‌های مالیاتی هدفمند به بخش‌های استراتژیک و نوآورانه می‌تواند موثر باشد. طراحی سیاست‌های مالیاتی که به شرکت‌های فعال در تحقیق و توسعه و صنایع نوظهور انگیزه دهد، می‌تواند به رشد اقتصادی و تقویت رقابت‌پذیری کمک کند.

توسعه مناطق کمتر توسعه‌یافته

ارائه معافیت‌های مالیاتی به سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها در مناطق کمتر توسعه‌یافته، می‌تواند به توسعه متوازن‌تر و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای کمک کند. این سیاست‌ها می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال در این مناطق بیانجامد.

حمایت از صنایع زیست‌محیطی

در نظر گرفتن مالیات‌های زیست‌محیطی و ایجاد مشوق‌هایی برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های سبز می‌تواند به ترویج توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست کمک کند. این سیاست‌ها می‌تواند موجب رشد پایدار و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید نیز شود.

 ایجاد معافیت‌های مالیاتی هدفمند

 طراحی و اجرای معافیت‌های مالیاتی به‌صورت هدفمند برای تشویق سرمایه‌گذاری و نوآوری.

تقویت نظارت و اخذ مالیات از تمامی نهادها و سازمان‌هایی که در بودجه کشور حضور و سهمی دارند.

 اخذ عادلانه مالیات از همه بدون توجه به مصونیت‌های ایجاد شده.

پشتیبانی از تحقیق و توسعه

 ارائه معافیت‌های مالیاتی ویژه برای شرکت‌های فعال در زمینه تحقیق و توسعه به‌منظور تقویت نوآوری و رشد فناوری.

 جمع‌بندی 

مالیات نه تنها منبعی اساسی برای درآمدهای دولت است، بلکه ابزاری قدرتمند در جهت ایجاد عدالت اجتماعی و شکوفایی اقتصادی به شمار می‌رود. اصلاحات هوشمندانه مالیاتی می‌توانند با ایجاد تعادل در توزیع ثروت، انگیزه لازم برای رشد و توسعه پایدار اقتصادی را فراهم کنند.

سیاست‌های مالیاتی در کشورهای موفق اقتصادی به‌وضوح نشان‌دهنده اهمیت و تأثیر این سیاست‌ها در تحقق اهداف کلان اقتصادی و اجتماعی است. نظام‌های مالیاتی در این کشورها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که نه‌تنها به تأمین منابع مالی پایدار برای دولت کمک می‌کنند، بلکه منجر به ترویج عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری‌های اقتصادی نیز می‌شوند. این کشورها با بهره‌گیری از ترکیبی از سیاست‌های مالیاتی، از جمله مالیات بر درآمد، مالیات بر مصرف، و مالیات بر ارزش‌افزوده، به ایجاد نظام مالیاتی کارآمد و پایدار دست یافته‌اند که به رشد اقتصادی و توزیع عادلانه‌تر ثروت در جامعه کمک می‌کند.

معافیت‌های مالیاتی نیز به‌عنوان ابزارهای مؤثری برای تشویق سرمایه‌گذاری، نوآوری و توسعه مناطق کمتر توسعه‌یافته عمل می‌کنند. این معافیت‌ها به کشورها امکان می‌دهند تا با ارائه مشوق‌های مالی، سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی را جذب کرده و محیطی مناسب برای رشد صنایع نوظهور و تکنولوژی‌های پیشرفته فراهم کنند. علاوه بر این، معافیت‌های مالیاتی به‌ویژه در زمینه‌های تحقیق و توسعه، به افزایش رقابت‌پذیری و پیشرفت‌های تکنولوژیکی کمک می‌کنند که به نوبه خود، موجب رشد پایدار و توسعه اقتصادی می‌شود. در نهایت، کشورهای موفق اقتصادی با درک اهمیت مسائل زیست‌محیطی، از مالیات‌های زیست‌محیطی به‌عنوان ابزارهایی برای کاهش آلودگی و ترویج استفاده از منابع پایدار بهره‌برداری می‌کنند. این سیاست‌ها نه‌تنها به حفظ محیط‌زیست کمک می‌کند، بلکه موجب ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و تقویت رشد اقتصادی پایدار نیز می‌شود.

این تجارب و موفقیت‌های جهانی می‌تواند به‌عنوان الگوی مناسبی برای ایران در جهت بهبود نظام مالیاتی و دستیابی به رشد پایدار و کاهش نابرابری‌های اجتماعی مورداستفاده قرار گیرد. در نتیجه، برای بهبود نظام مالیاتی در ایران، ضروری است که به تحلیل دقیق تجارب جهانی و پیاده‌سازی سیاست‌های مالیاتی کارآمد توجه شود. اصلاحات لازم باید به‌گونه‌ای طراحی شود که بتواند به تأمین منابع مالی پایدار، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، و تحقق اهداف توسعه‌ای کشور کمک کند. استفاده بهینه از معافیت‌های مالیاتی، ترویج سرمایه‌گذاری و نوآوری و حمایت از توسعه پایدار و در نهایت ایجاد تعادل و توازن بین اخذ مالیات و ارائه خدمات تامین اجتماعی متناسب به جامعه، می‌تواند به همدلی اجتماعی و ارتقای نظام مالیاتی ایران و تقویت موقعیت اقتصادی کشور کمک کند. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها می کوشد تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.