کمک‌های نقدی؛ راهکار دولت برای عبور از بحران اقتصادی/ افزایش سهم دهک‌ها از پرداخت‌های حمایتی

عکس: اکوایران/ دانیال شایگان

به گزارش اقتصادنیوز، اقتصاد ایران در دو دهه اخیر شاهد شوک‌های متعددی بوده که تاثیر آن‌ها بر رفاه خانوارها، به‌ویژه خانوارهای کم‌درآمد، قابل مشاهده است. راهکار رایج دولت‌ها که اتفاقا دولت ایران نیز آن را به کار گرفته، حمایت از خانوارهای آسیب‌پذیر از طریق کمک‌های نقدی است. این کمک‌ها انواع مختلفی دارد.

طبق یافته‌های بانک جهانی از آمارهای بودجه‌خانوار ایران، پرداخت‌های اجتماعی در ایران به سه دسته کلی‌ «مستمری»، «پرداخت‌های منظم» و «پرداخت‌های موقتی، کمک خیریه‌ها و کمک‌هزینه‌ها» تقسیم می‌شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که دولت ایران طی سال‌های مالی اخیر پرداخت‌های حمایتی به پنجک اول را افزایش داده و سهم «کمک‌های نقدی موقت، خیریه‌ای و کمک‌هزینه‌ای» به آن‌ها افزایش یافته است. در این گزارش، بخشی از گزارش بانک جهانی که مربوط به سیاست‌های حمایتی اجتماعی در ایران است را ترجمه کرده است.

تغییرات اساسی در سیستم رفاه اجتماعی ایران

به گزارش اکوایران، سیستم رفاه اجتماعی ایران در سال‌های گذشته دستخوش تغییرات عمده‌ای شده است. طرح هدفمندسازی یارانه‌ها در سال ۲۰۱۱ تغییر مهمی بود که برای اجرای آن، اعطای یارانه به ابتدای زنجیره تولید انرژی متوقف شد و در ازای آن، یارانه‌های نقدی به هر خانوار پرداخت شد.

اجرای این طرح در ابتدا به کاهش نابرابری و کاهش فقر کمک کرد. با این حال، بعد از شروع تحریم‌ها و وقوع تورم‌های بالای پی‌درپی، قدرت خرید این یارانه ثابت کاهش یافت. در پاسخ به این مسئله، دولت طرح‌های حمایتی دیگری با تمرکز بر خانوارهای کم‌درآمد طراحی و اجرا کرد. دولت سعی کرد در طول سال‌ها کاهش قدرت خرید یارانه‌ها را کاهش دهد. مثال بارز این اقدام، پرداخت‌های نقدی در سال ۲۰۱۹ میلادی (۱۳۹۸ شمسی) و در پی افزایش قیمت بنزین است.

نظام رفاه اجتماعی در ایران، شامل «نظام پرداخت‌های نقدی»، «یارانه و کمک‌معیشتی» و «نظام بازنشستگی» است. به گفته بانک جهانی، این نظام در ایران با حجم بالای پرداخت‌ها تطبیق یافته و این انعطاف‌پذیری در دوران همه‌گیری کرونا که دولت بسته حمایتی قابل توجهی برای تقویت خانوارها و کسب‌وکارها ارائه داد، بیشتر مشهود شد.

تلاش‌های دولت ایران برای افزایش کمک‌های نقدی

به گزارش بانک جهانی، دولت ایران تلاش‌های خود را برای ارائه کمک‌های نقدی اضافی ادامه داده است. آمارهای بودجه خانوار سه دسته از انتقالات اجتماعی را مشخص می‌کند: انتقالات نقدی منظم، مستمری‌ها و گروه متفرقه‌ای که شامل انتقالات نقدی موقت، بورسیه‌ها و کمک‌های خیریه می‌شود.

کمک‌های نقدی موقت که در سال ۱۳۹۸ برای کاهش تأثیر افزایش قیمت بنزین آغاز شد، به سرعت به اکثر جمعیت گسترش یافت؛ به طوری‌که ۸۷ درصد از خانوارها در سال ۲۰۲۲-۲۰۲۳ میلادی (تقریبا ۱۴۰۱-۱۴۰۲ شمسی) اعلام کردند که این یارانه را دریافت کرده‌اند. از طرفی، دریافت مستمری از سال ۲۰۲۰-۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲-۲۰۲۳  ثابت باقی مانده است، در حالی که استفاده از انتقالات نقدی منظم به طور مداوم بالا بود. اگرچه در سال ۲۰۲۲-۲۰۲۳ (تقریبا ۱۴۰۱-۱۴۰۲ شمسی) کاهش جزئی داشته، اما ارزش واقعی آن‌ها همراه با تورم کاهش یافته است.

استفاده از برنامه‌های اجتماعی توسط خانوارهای ثروتمند

خانوارهای ثروتمندتر بیشتر به مستمری‌ها وابسته هستند، در حالی که خانوارهای فقیرتر متکی به انتقالات نقدی هستند. دو پَنجَک بالایی مصرف، بیشتر به مستمری‌ها وابسته هستند که به دلیل افزایش تورم اعمال شده  است و بنابراین قدرت خرید خود را حفظ کرده است. منظور از پنجک، ۲۰ درصد از خانوارهایی است که طبق درآمد در ‌آن گروه جای می‌گیرند. در مقابل، دو پَنجَک پایین‌تر بیشتر به پرداخت‌های نقدی وابسته هستند. به طور قابل توجهی، در سال ۲۰۲۲ تعداد بیشتری از خانوارهای فقیر به پرداخت‌های نقدی موقت متکی بودند که به کاهش فقر در آن سال کمک زیادی کرده است.

افزایش ارزش انتقالات نقدی اضافی

مقادیر پرداخت‌های اضافی (پرداخت‌های موقت، کمک خیریه و کمک‌هزینه) در سال ۲۰۲۲ – ۲۰۲۳ افزایش یافته است. اگرچه در دوره قبل کاهش اسمی در کمک‌های اضافی به دلیل تورم وجود داشت، اما در سال بعد میزان آن تقریباً دو برابر شد. این افزایش با پرداخت‌های جبرانی دولت پس از حذف نرخ ارز ترجیحی همخوانی داشت. به همین دلیل، قدرت خرید این پرداخت‌ها حفظ شد.

نگاه آخر

به طور کلی، آمارهای بانک جهانی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۰ – ۲۰۲۱ که تقریبا مصادف با سال ۱۳۹۹-۱۴۰۰ شمسی است، ۲۰ درصد از فقیرترین خانوارهای کشور، ۷ درصد از درآمد خود را از طریق مستمری، ۹ درصد را از طریق پرداخت‌های نقدی موقتی مثل کمک خیریه‌ها و ۷ درصد از درآمد خود را از طریق پرداخت یارانه نقدی منظم تامین کرده‌اند. این در حالی است که ۲۰ درصد از ثروتمندترین خانوارهای ایرانی در همان بازه زمانی، ۲۷ درصد از درآمد خود را از طریق مستمری، ۲ درصد را از طریق پرداخت‌های موقت و یک درصد را از طریق دریافت یارانه ثابت تامین کرده‌اند.

این نسبت در سال ۲۰۲۲ – ۲۰۲۳ (۱۴۰۱ – ۱۴۰۲ شمسی) تغییر کرده است. در این بازه، فقیرترین پنجک جامعه ۱۲ درصد از درآمد خود را از طریق خیریه‌ها و پرداخت‌های موقت تامین کرده است. در پنجک آخر نیز سهم مستمری کاهش یافته و سهم یارانه‌های نقدی ثابت از درآمد ثروتمندان به صفر رسیده است.