افغان‌ها در ایران، سربازانی در میدان کار یا تهدیدی برای ثبات ملی؟

ایران که با جمعیتی بیش از ۹۱ میلیون نفر یکی از بزرگترین میزبانان بزرگ مهاجران در جهان است، به‌ویژه طی دهه‌های اخیر با چالش‌های بزرگی از جانب حضور گسترده مهاجران افغان مواجه شده است. این مهاجرت‌ها که بیش از نیم قرن ادامه داشته، تأثیرات منفی عمیقی بر اقتصاد و جامعه ایران گذاشته است.

موج‌های بی‌پایان مهاجرت افغان‌ها به ایران

از سال ۱۹۷۹، پنج موج بزرگ مهاجرت افغان‌ها به ایران رخ داده است. هر موج جدید فشارهای بیشتری بر زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی کشور وارد کرده است. پس از بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، موج جدیدی از مهاجران افغان وارد ایران شد که بحران‌های موجود را تشدید کرد. طبق آمار، تعداد افغان‌ها در ایران به حدود پنج میلیون نفر رسیده است، که این حجم عظیم جمعیت فشار زیادی بر منابع محدود ایران وارد کرده است.

فشارهای اقتصادی ناشی از حضور افغان‌ها

حدود ۷۸ درصد از مهاجران افغان در مناطق شهری زندگی می‌کنند، جایی که رقابت برای منابع و مشاغل به شدت افزایش یافته است. حضور گسترده آنها نه تنها هزینه‌های زندگی را در این مناطق افزایش داده، بلکه فرصت‌های شغلی را برای شهروندان ایرانی محدود کرده است. افغان‌ها که عمدتاً در مشاغل کم‌درآمد کار می‌کنند، به دلیل دریافت دستمزدهای پایین‌تر و عدم برخورداری از حقوق قانونی، به کاهش ارزش دستمزدها در برخی از صنایع کمک کرده‌اند.

تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و مشکلات اقتصادی داخلی، زندگی را برای ایرانیان سخت‌تر کرده و در این میان، حضور افغان‌ها بحران اقتصادی کشور را تشدید کرده است. آنها به دلیل زندگی در محله‌های فقیرنشین و ناتوانی در پرداخت هزینه‌های بالای زندگی، فشار بیشتری بر خدمات اجتماعی وارد کرده‌اند.

معضل اجتماعی و فرهنگی افغان‌ها در ایران

با گذشت نزدیک به پنج دهه از حضور افغان‌ها در ایران، آنها همچنان به عنوان شهروندان “رده دوم” تلقی می‌شوند و بسیاری از آنان از حقوق اولیه مانند خرید ملک، دریافت گواهینامه رانندگی و مشارکت در انتخابات محروم هستند. زندگی در محله‌های پرجمعیت و فقیرنشین، همراه با نبود خدمات اجتماعی مناسب، موجب افزایش نارضایتی‌های اجتماعی شده است.

افغان‌ها در برخی استان‌ها حضور چشمگیری دارند و در نتیجه، ترکیب جمعیتی را تغییر داده‌اند. افزایش جمعیت افغان‌ها در استان‌های پرجمعیت مانند تهران و البرز، به افزایش مشکلات اجتماعی و فرهنگی دامن زده است. این موضوع به‌ویژه پس از حوادث تروریستی سال ۲۰۲۲ و نقش افغان‌ها در آن‌ها، احساسات ضد مهاجران را در جامعه ایران تشدید کرده است.

افزایش بیگانه‌هراسی و تهدیدات امنیتی

در سال‌های اخیر، نگرانی‌ها از حضور افغان‌ها به دلیل تهدیدات امنیتی رو به افزایش بوده است. چندین حمله تروریستی توسط افراد افغان‌تبار، از جمله حملات به امامزاده‌ها در سال ۲۰۲۲، بر احساسات ضد مهاجران افزوده است. حضور افغان‌ها به عنوان نیروی کار کم‌درآمد، علاوه بر مشکلات اقتصادی، تهدیدات امنیتی را نیز به همراه دارد. برخی از آنها مظنون به ارتباط با گروه‌های افراطی مانند داعش هستند که این امر نگرانی‌ها درباره نفوذ عناصر تروریستی به داخل کشور را بیشتر کرده است.

فشار بر زیرساخت‌های عمومی

افغان‌ها به دلیل دسترسی محدود به خدمات اجتماعی و تحصیلی، به فشار بر زیرساخت‌های عمومی ایران افزوده‌اند. بسیاری از مهاجران در مدارس و بیمارستان‌های دولتی تحصیل و درمان می‌شوند، در حالی که شهروندان ایرانی برای دریافت این خدمات با محدودیت‌های بیشتری مواجه هستند. حضور آنها باعث کاهش کیفیت خدمات عمومی در برخی از مناطق کشور شده است.

سیاست‌های ضعیف در برابر بحران مهاجران

دولت ایران در مواجهه با این بحران، به اتخاذ سیاست‌های محدودی مانند ثبت‌نام مهاجران و همکاری با سازمان ملل برای ارائه خدمات به پناهندگان بسنده کرده است. این اقدامات به هیچ وجه برای کنترل موج گسترده مهاجرت کافی نبوده و تنها فشار بیشتری بر اقتصاد و جامعه ایران وارد کرده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که دولت باید اقدامات جدی‌تری برای محدود کردن حضور افغان‌ها انجام دهد تا بتواند از تشدید مشکلات اجتماعی و اقتصادی جلوگیری کند.

اسکندر مومنی وزیر کشور نیز در خصوص برنامه خروج مهاجران افغان از ایران توضیح داد: ما برنامه‌ای در دست اقدام داریم که به دور از هیجانات و تصمیمات آنی بتوانیم در کوتاه‌ترین زمان ممکن، خروج مهاجران افغان حاضر در ایران را ساماندهی کنیم. طبیعتا اولویت اول با مهاجرانی است که به صورت غیر قانونی در ایران حضور دارند و مجوز اقامت ندارند. انتظار ما از مهاجران افغان عزیز این است که به کشور خود بازگشته و برای آبادانی وطن خود تلاش کنند.

احمدرضا رادان فرمانده کل انتظامی ایران نیز اعلام کرد که نزدیک به ۲ میلیون اتباع خارجی غیرمجاز تا پایان سال ۱۴٠۳ از کشور خارج می‌شوند.

وی همچنین تصریح کرد: تلاش داریم با انجام اقداماتی در هماهنگی با دستگاه‌های دیگر از جمله وزارت کشور، تا پایان امسال عدد قابل توجهی از اتباع غیرمجاز خارجی که حضور آنها غیرقانونی است و نمی‌توانند در کشور حضور داشته باشند را از کشور خارج کنیم. آمار اتباع خارجی غیرمجاز در کشور مشخص شده، اما باید این آمار نهایی را سازمان اتباع وزارت کشور اعلام کند، با این حال نزدیک به دو میلیون نفر امسال از کشور خارج خواهند شد.

نتیجه‌گیری

حضور گسترده مهاجران افغان در ایران، به‌ویژه در شرایط بحرانی اقتصادی، پیامدهای منفی عمیقی بر جامعه و اقتصاد کشور گذاشته است. از افزایش بیکاری و کاهش دستمزدها تا تهدیدات امنیتی و فشار بر زیرساخت‌های عمومی، این بحران به یک چالش بزرگ برای ایران تبدیل شده است.