نگاهی به جواهرات خوانچه‌های حرم مطهر رضوی

ظاهر آراسته حرم مطهر رضوی نشان می‌دهد مردان و زنان مومن و معتقد، هدیه‌های متعددی با نهایت اخلاص به این آستان ملکوتی تقدیم کردند و هدایای ارزنده شامل جواهرات نفیس و جالبی است که در خوانچه‌ها و ویترین‌های زیبا قرار گرفته و به دیوار‌های حرم مطهر نصب شده‌اند.

خوانچه چیست؟

خوانچه یعنی خوان کوچک، سفره کوچک و یا طبق چوبی یا نفری کوچک که در آن انواع خوردنی‌ها، پول یا اشیا قیمتی می‌گذارند. تاریخ نصب خوانچه جواهرات حرم رضوی مشخص نیست، اما مشخص است از ابتدای شهادت امام رضا (ع) دوست‌داران اهل بیت اهدایی‌های خود را به صورت وقف یا نذر تقدیم آستان قدس می‌کردند به‌عنوان نمونه یکی از خواهران شاه طهماسب اول صفوی به نام میهن بانوی سلطان جواهرات خود را وقف بارگاه امام رضا (ع) کرده است.

اسناد دوره قاجاریه نیز مرسوم بودن نصب اشیای نفیس بر دیوار‌های حرم را بیان می‌کند؛ ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۴ قمری یا ۱۲۴۵ شمسی، قبل از ورود به حرم در ورودی مشهد، جقه سلطنتی اهدایی مادرش را تقدیم حرم مطهر می‌کند و به پیروی از وی، دیگران نیز اشیایی را تقدیم کردند. هر چند که این اشیاء نفیس نذری و اهدایی را داخل ضریح مطهر در داخل صندوق‌ها وقوطی‌های فوالدی نگهداری می‌کردند، اما برای تشویق مردم بعضی از آنها مثل جقه‌ها، پنجه‌ها، زیارت‌نامه‌ها و شمشیرها، تبرزرین‌ها و … را بر دیواره‌های حرم نصب می‌کردند.

خوانچه جواهرات

در خوانچه جواهرات حرم مطهر، بعضی از جواهرات و زینت‌آلات و اشیای قیمتی مانند دستبندها، شمشیرها، خنجر‌های مرصع (تزئین شده با جواهر) و ادوات گوناگون قدیمی سلاطین و بزرگان آستان قدس نگهداری می‌شود. در ابتدا در خوانچه جواهرات پشت سر حضرت ۹ قطعه، خوانچه دیوار طرف پشت سر مبارک پنج قطعه، خوانچه بالاسر حضرت شامل ۳۲ قطعه، خوانچه پایین پای حضرت دارای ۵۳ قطعه و خوانچه پیش روی ۱۶ قطعه جواهرات داشته است. این خوانچه‌ها با گذشت زمان تغییر کردند و طی سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ به دلیل توسعه بقعه مطهر در ضلع غربی (بالاسر) باعث شد ترنج‌ها و خوانچه‌های بزرگ وسط دیوار به ۲ خوانچه کوچک‌تر و سه ترنج زیبا تبدیل شوند. این سه ترنج شامل جواهرات ناصر الدین شاه و خانواده سلطنتی وی بوده است.

بعد از انقلاب به دلیل افزایش جمعیت زائران، اطراف ضریح گسترده‌تر شد؛ در سال ۱۳۵۸ پشت سر و در سال ۱۳۵۹ دو ضلع پیش رو و پایین پای مبارک گسترش یافت و دیواره‌های بالای سر با کاشی تزیین شدند و خوانچه‌های کوچک‌تر در این سه ضلع نصب شدند و ترنج‌ها به آنها اضافه شدند. در دوران بعد از انقلاب حرم رضوی دارای هشت خوانچه و ۱۲ ترنج بود.

این خوانچه‌ها تا سال ۱۳۷۳ شمسی به همین شکل باقی ماندند، اما بعد از انفجار دستخوش تغییر شدند تا سال ۱۳۷۸ آرایش جدید خوانچه‌ها و ترنج‌ها پایدار بود، اما در این سال با غباروبی این اشیاء تصمیم گرفته شد به دلیل تغییر مسیر در کانال‌های هوای روضه منوره تغییراتی در آنها ایجاد شود و ۱۲ ترنج کوچک جمع شد و در هر طرف دیوار یک ترنج بزرگ تعبیه شد. همچنین در این زمان خوانچه‌های چوبی به فلزی تبدیل شدند و جواهرات بر روی صفحه چوبی با روکش نصب شدند تا در آینده برای تمیز کردن جواهرات نیاز به پایین آوردن خوانچه‌ها نباشد. در حال حاضر حرم مطهر دارای هشت خوانچه و چهار ترنج است.

خوانچه شماره یک (جواهرات پشت سر حضرت) شامل زیارت‌نامه، خشت طلای قلم‌زنی شده، گل ترنج طلا، قفل، گردنبند، بازوبند، شمسه، ساعت، انگشتر، سنجاق آویز، دسته شیر ماهی ساعت و گواشواره طلا است. خوانچه دوم (پشت سر مبارک سمت چپ) دارای گل ترنج طلا، شمسه، گوشواره، انگشتر، عقاب صدف و طلا، زنجیر، خنجر غلاف چرمی، شمشیر دسته صدفی و قفل طلا است. در خوانچه سوم سمت راست (بالاسر حضرت) شمشیر مویدالدوله، زیارت‌نامه بالاسر، ساعت، انگشتر، گل ترنج، قاب قرآن، سلیمانی، گردنبند، سنجاق، خنجر دسته عاج، بازوبند، پیش کلاهی، قاب قرآن و گوشواره قرار گرفته است. خوانچه چهارم (بالاسر حضرت) سمت چپ شامل زیارت‌نامه طلای پایین پای حضرت، شمشیر، گل ترنج، گل سینه، چشمک طلا، پلاک، گوشواره، گردنبند الماس، دسته عصا، آویز زمرد، خنجر و غلاف طلا است.

 خوانچه پنجم سمت راست (پیش روی حضرت) دارای کمربند، ساعت، پلاک، صفحه طلا، گل ترنج، شمشیر، گوشواره و خنجر که روی آن نوشته شده «لا فتی الا علی» است. در خوانچه ششم (پیش روی حضرت) سمت چپ، ساعت، زنجیر، پلاک، سنجاق، پیش‌کلاهی، بازوبند، شمشیر، شمایل حسنین و دسته گل طلا قرار گرفته است. خوانچه هفتم (پایین‌پای حضرت) سمت راست شامل پنجه طلا، ساعت، بازوبند، شمشیر، گوشواره، جلد‌های مروارید، قاب قرآن، ساعت، دستبند، گردنبند، انگشتر، قمه دسته عاج و مدال طلا است. در خوانچه هشتم (پایین‌پای حضرت) سمت چپ، تسبیح فیروزه و عقیق، عقیق خطی، شمشیر، بازوبند، ساعت، گوشواره، کمربند و مدال طلا قرار گرفته است.

ترنج شماره یک در پشت سر حضرت شامل پرنده طلا، سرویس طلا، دستبند، گوشواره، انگشتر طلا، ترنج دوم پایین‌پای حضرت سرویس برلیان، گردنبند، دستبند، گوشواره، انگشتر و یک سرویس طلا، ترنج سوم پیش رو حضرت شامل النگو، انگشتر، ساعت، گوشواره و گردنبند و ترنج چهارم بالاسر حضرت پیش‌کلاهی، گردنبند، گوشواره و انگشتر است.

طبقه‌بندی اشیاء داخل خوانچه‌ها و ترنج‌ها از نظر کاربرد

اشیاء اهدایی شامل ادوات جنگی، اشیاء زینتی مردانه، اشیاء زینتی زنانه و اشیاء تزئینی است همچنین جنس این اشیاء طلا، نقره، تلفیق مینا و طلا، مروارید، مینا، طلا و خاتم، تلفیق فلز با مخمل و چرم، تلفیق فلز با استخوان و عاج است. تکنیک‌های به کار برده شده در این اشیاء قلم‌زنی، اره کاری، مشبک، قالبی و ریخته‌گری و میناکاری است.

دسته‌بندی بر اساس دوره تاریخی

آمار ذکر شده در این بخش به دلیل اینکه به‌طور کامل در آمار تاریخی ذکر نشده بر اساس تاریخ‌های موجود در اسناد و تطبیق آنها با اشیا مشابه در دوره‌های تاریخی ارزیابی شده است. اهدایی دوره صفوی ۲ قطعه، دوره قاجار ۳۸ قطعه و در دوره پهلوی ۱۰ قطعه بوده است.

منبع: ایسنا