تلاش «بریکس» برای جایگزینی دلار آمریکا

در اجلاس اخیر بریکس در کازان روسیه، سران چین، هند، ایران و روسیه برای دور زدن دلار آمریکا، راه اندازی یک سیستم پرداخت جدید به نام «پل بریکس» را ارائه کردند که در تقابل مستقیم با دلار آمریکا به عنوان ارز مسلط کنونی جهان است. بریکس از زمان تاسیس در سال ۲۰۰۶ تاکنون هدف اصلی خود را مقابله با نظام اقتصادی و مالی دلارمحور قرار داده است.

چرایی تلاش‌های بریکس برای جایگزینی دلار

مقابله بریکس با دلار به دلیل قدرت‌بخشی آن به ایالات متحده است. در واقع یک ویژگی مهم اقتصاد جهانی پس از جنگ جهانی دوم، نقش بین‌المللی دلار است. دلار در جایگاه پرطرفدارترین ذخیره ارزی جهان، بیشترین میزان مبادلات جهان را به خود اختصاص داده است. امروزه دلار تقریباً دو سوم ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی جهان را تشکیل می‌دهد و حدود دوسوم تجارت بین‌المللی نیز با همین ارز انجام می‌شود.

نهادهایی همچون صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی، با اتکا به دلار، فعالیت‌های خود را پیش می‌برند و کشورها در امور مالی و پولی خود همچون بازپرداخت وام‌ها، فعالیت‌های تجاری بین‌المللی و ذخیره ارزهای خود در بانک‌های مرکزی، به دلار متکی هستند. نقش بین‌المللی دلار به تثبیت جایگاه جهانی آمریکا در عرصه اقتصادی و سیاسی کمک کرده است. متغیرهایی همچون استحکام و برتری اقتصادی، توان بالای سیاسی و نظامی، نظام حقوقی باثبات و مورد اعتماد باعث شده با وجود پایین بودن نسبی میزان بهره دلار، گرایش به آن در سطح جهانی گسترده باشد.

بنابراین، آمریکا ضمن داشتن این ویژگی‌ها و ظرفیت‌های بازاری بی‌نظیر، به کانون بزرگ جذب کالا، خدمات و سرمایه‌های کشورهای دیگر تبدیل شده است. با این حال، با وجود ظهور آمریکا در مقام رهبر رژیم پولی جهان، به نظر می‌رسد این کشور با مشکلاتی در تداوم موقعیت جهانی خود مواجه است که یکی از آنها سازوکار بریکس است.

با توجه به داده‌ها تا سال ۲۰۱۹ حدود ۴۴ درصد از گردش ارزهای خارجی، ۶۳ درصد از بدهی‌های خارجی، ۵۹ درصد از پرداخت وام‌های بین‌المللی، ۶۲ درصد از ذخایر ارزی جهان و ۴۰ درصد از پرداخت‌های بین‌المللی با محوریت دلار به انجام رسیده است. همچنین در بازار ارزهای خارجی، دلار آمریکا ۴۴ درصد از معاملات را به خود اختصاص داده است؛ برای مثال، در سال ۲۰۱۷ سهم دلار آمریکا از ذخایر ارزهای خارجی بیش از ۶۰ درصد بوده است، در حالی که یورو ۲۰ درصد ذخایر را به خود اختصاص داد.

اقدامات بریکس برای جایگزینی دلار

بریکس به اعضا اجازه می‌دهد اتکا به ایالات متحده را کاهش دهند. بدین وسیله این بلوک می‌تواند یکجانبه‌گرایی آمریکا را مهار و روابط جنوب-جنوب را تقویت کند. بریکس بدین منظور اجرای این ابتکار سازوکارهای مختلف اقتصادی را دنبال می‌کند.

۱. ایجاد بانک توسعه جدید

این بانک با هدف تامین مالی پروژه‌های زیربنایی در کشورهای عضو توسط برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تاسیس شد. این بانک یک جانشین کلیدی برای صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی است که کشورهای در حال توسعه را قادر می‌سازد تا از دلار آمریکا به عنوان واحد پولی صندوق ذخیره خود استفاده نکنند.

۲. استفاده از ارزهای محلی

کشورهای بریکس برای کاهش انحصار دلار به عنوان ارز ذخیره جهان تلاش می‌کنند و در همین راستا تلاش کرده‌اند ارزهای محلی خود را در تجارت منطقه‌ای به کار گیرند.

۳. سوآپ ارزی

سوآپ ارزی ابزاری برای دفاع در برابر آشفتگی‌های مالی است و به کشوری که با بحران نقدینگی مواجه است اجازه می‌دهد عملاً با استفاده از ارز خود از دیگران پول قرض کند. این ابزار یک قرارداد مالی بین دو کشور است که بر اساس آن، توافق می‌کنند تا مقدار مشخصی از ارزهای مختلف را با یکدیگر مبادله کنند. هدف اصلی این قرارداد، مدیریت ریسک‌های ناشی از نوسانات نرخ ارز است. کشورهای عضو بریکس در یک دهه اخیر قراردادهای سوآپ ارزی را برای تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری و دور زدن مبادله با دلار انجام داده‌اند. برزیل و چین در سال ۲۰۱۳ یک قرارداد سوآپ ارزی به ارزش ۳۰ میلیارد دلار امضا کردند که امکان مبادله مستقیم بین رئال برزیل و یوان چین را بدون تکیه به دلار به عنوان ارز واسطه فراهم کرد. این حرکت باعث ارتقای تجارت دوجانبه و کاهش وابستگی به دلار در اقتصادهای بریکس شده است.

۴. جایگزینی مبادلات دلاری با طلا

این اقدام مربوط به قراردادهای خرید نفت اعضای بریکس است. اقدام چین برای خرید نفت با یوان که با طلا هم‌طراز شده است در کنار تلاش روسیه برای فروش نفت در ازای سایر ارزها سبب شده مبادلات تجاری با طلا مورد توجه قرار گیرد. به علاوه چین، روسیه، آفریقای جنوبی و برزیل تولیدکنندگان عمده طلا هستند. چین و هند نیز بزرگترین مصرف‌کنندگان طلا محسوب می‌شوند. سیستم معامله طلا به تقویت ثبات پول داخلی اعضا کمک می‌کند و اعضای بریکس را از شمول قیمت‌گذاری خارجی خارج می‌سازد.

۵. ایجاد سامانه‌های غیر از سوئیفت

سوئیفت مخفف ( Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) یک شبکه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی است که از آن برای انتقال پول و اطلاعات مربوط به تراکنش‌های مالی بین بانک‌ها و موسسات مالی در سراسر دنیا استفاده می‌شود. اساس این سازوکار، دلار آمریکا است. چین و روسیه به عنوان دو عضو اصلی بریکس در سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۸ سامانه‌هایی را برای جایگزینی سوئیفت ایجاد کردند. چین در سال ۲۰۱۲ سامانه The Cross-Border Interbank Payment System (CIPS) را راه‌اندازی کرد و توانست با گسترش آن به شرکای تجاری، در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۳ تریلیون دلار را ثبت و پرداخت کند. روسیه نیز سامانه‌ای موسوم به System for Transfer of Financial Messages ( SPFS) را راه‌اندازی و تا سال ۲۰۲۰ بسیاری از شرکای تجاری خود را به آن متصل کرد. از سال ۲۰۲۲ تلاش برای اتصال این سامانه‌ها و اتصال سایر اعضای بریکس به آنها به انجام رسید.

پوتین و سازوکار پل بریکس

ایالات متحده در سال‌های اخیر تحریم‌ها را علیه ایران، روسیه و چین تشدید کرده است. این امر ایجاب می‌کند که اعضای بریکس سازوکارهای کارآمدتری را در دستور کار قرار دهند. آمریکا در دو دهه اخیر برخی از بانک‌های خارجی را مجبور کرد تا ارتباط خود را با سوئیفت قطع کنند. برای مثال، در سال ۲۰۱۸ سوئیفت ارتباط خود را با ایران متوقف کرد. از سال ۲۰۲۲ نیز حدود ۲۸۲ میلیارد دلار از دارایی‌های روسیه در غرب بلوکه شده و بانک‌های روسی نیز از سیستم سوئیفت حذف شدند. در همین راستا بود که پوتین در اجلاس اخیر بریکس گفت: «ما دلار را رد نمی‌کنیم یا با آن مبارزه نمی‌کنیم اما اگر فرصت استفاده از آن به ما داده نشود، چه کنیم؟ پس از آن ما مجبوریم به دنبال جایگزین باشیم.»

در این نشست، پوتین طرح پل بریکس را مطرح کرد. این طرح بر ارزهای دیجیتال تحت نظارت بانک‌های مرکزی مبتنی است و قادر است ضمن کاهش زمان تراکنش‌ها از چند روز به چند ثانیه، هزینه‌های آن را نیز به حدود صفر برساند.

نتیجه

از ابتدای تاسیس بریکس، جایگزینی سیستم مالی و اقتصادیِ آمریکا و غرب با سازوکارهای مورد نظر بریکس در اولویت قرار داشته است. با این حال در سال‌های اخیر که استفاده آمریکا از نظام تحریم‌ها علیه رقبایی همچون ایران، روسیه و چین افزایش یافته است، این کشورها نیز در صددند تا علاوه بر ابتکارهای پیشین بریکس و استفاده از ارزهای داخلی در مبادلات دوجانبه، از فناوری‌های نوین نیز به این منظور بهره بگیرند.