آمایش آموزش عالی به سبک ژاپنی‌ها

با وارد شدن دنیا به عصر فناوری، تغییرات زیادی دامن‌گیر جوامع مختلف شده و همین امر، فضاهای آموزشی را نیز دستخوش تحول کرده است. آموزش عالی که نقش مهمی را در پرورش نسل جدید برعهده دارد، برای اینکه از تحولات جامعه عقب نماند، باید با اجرای طرح‌های جدید و اصلاحاتی که در دستورکار خود قرار می‌دهد، خود را به‌روزرسانی کند تا بتواند سازگاری لازم را با حوزه‌های جدید علمی و فناوری ایجاد کند. یکی از مسیرهای همگام شدن آموزش عالی و دانشگاه‌های دنیا در حوزه فناوری‌های روز مانند هوش مصنوعی و… است که می‌تواند آموزش و پژوهش را متحول کند. به طور قطع، دانشگاه‌ها برای اینکه بتوانند خوراک لازم را برای مواجهه با اتفاقات روز تأمین کرده و نیروی کار موردنیاز برای آینده را تربیت کنند، نیاز به اصلاحات دارند. اما این تحولات تنها به حوزه علم و فناوری ختم نمی‌شود، بلکه گاهی آموزش عالی ملزم می‌شود خود را با تغییرات اجتماعی سازگار کند که می‌تواند آینده روند آموزش را متحول کند.

بالا رفتن سن و سال جمعیت در ژاپن و افزایش شمار سالخوردگان جزء مواردی است که همواره درمورد مسائل اجتماعی یا اقتصادی در ژاپن مطرح بوده و همچنین در این میان به این نکته اشاره شده است که کاهش نرخ زاد و ولد در کشور نیز می‌تواند باعث کاهش ثبت‌نام داخلی در دانشگاه‌ها شود، بنابراین حوزه آموزش عالی باید برای رقابتی ماندن دانشگاه‌ها در بخش نوآوری اقدامی انجام دهد که یکی از این کارهای مؤثر، می‌تواند ادغام کردن دانشگاه‌ها  باشد. کوچک‌سازی دانشگاه‌ها به واسطه ادغام آن‌ها با یکدیگر را می‌توان به عنوان یک اقدام برای صرفه‌جویی در هزینه‌های دانشگاه یا نهادهای حاکم بر آن در نظر گرفت که این راهکار می‌تواند الگویی برای آموزش عالی ما نیز تلقی شود. در این راستا، مقامات دانشگاهی و سیاست‌مداران همواره تلاش کرده‌اند با ایجاد اصلاحاتی، ریل‌گذاری آموزش عالی را تغییر دهند. 

دولت ژاپن در پاسخ به چالش‌هایی که کشور با آن دست به گریبان است، طرح آمایش آموزش عالی را از سال‌ها پیش دنبال کرده است. نمونه مشابه چنین آمایش‌هایی را می‌توان در آموزش عالی ایران نیز مشاهده کرد و چند سالی است که صحبت‌هایی پیرامون طرح آمایش در دانشگاه‌های کشور مطرح شده اما به نظر می‌رسد کشوری مانند ژاپن با جدیت بیشتری نسبت به این طرح‌ها اقدام کرده است. از جدیدترین تغییراتی که به تازگی در قالب طرح آمایش در آموزش عالی ژاپن ایجاد شده، می‌توان به ادغام دو دانشگاه پزشکی و دندانپزشکی توکیو و مؤسسه فناوری توکیو اشاره کرد که درنهایت مؤسسه علوم توکیو شکل گرفته و از اول اکتبر آغاز به کار کرده است. 

طرحی برای خنثی کردن پیر شدن جمعیت

دولت ژاپن به تازگی از ادغام دو دانشگاه پیشرو در ژاپن خبر داده است. رئیس مؤسسه جدید ابراز امیدواری کرده است که این کار بتواند به عنوان الگویی برای سایر دانشگاه‌های ژاپنی باشد تا بتوانند با چالش‌های تأمین مالی و پیامدهای پیری سریع جمعیت دست‌و‌پنجه نرم کنند. به گزارش پایگاه رتبه‌بندی‌ QS‌، دانشیار مدیریت دانشگاه بین‌المللی مسیحی ژاپن معتقد است که نسبت جمعیت در سن ثبت‌نام دانشگاه در ۲۵ سال اخیر به حدود نصف کاهش یافته است. در مقاله‌ای که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد، مقامات ژاپنی پیشنهادی را مبنی‌بر ادغام دانشگاه‌های این کشور به عنوان یکی از پنج استراتژی بقا در قالب کلیدی مشترک برای دانشگاه‌های ژاپنی معرفی کردند. از حدود ۳۰ موردی که بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۳ انجام شد، کوچک‌سازی، گسترش و بازسازی و تنوع به عنوان سه هدف استراتژیک اصلی در پشت سر آن عنوان شدند. همچنین، در چند سال گذشته، دو دانشگاه دولتی در «اوزاکا» به درخواست مقامات دولتی مربوطه ادغام شدند. دانشگاه «استانی اوزاکا» (OPU) متعلق به دولت استانی و دانشگاه «شهری اوزاکا»  (OCU)متعلق به شهر «اوزاکا» ادغام و به دانشگاه «متروپولیتن اوزاکا» (OMU) تبدیل شدند. دلیل اصلی این ادغام، پایین آوردن هزینه‌ها به دنبال کاهش هزینه‌های اداری و سرمایه‌ای و حوزه‌های همپوشانی بود.

آغاز طرح از ۳ سال پیش بود

معاون دانشکده مهندسی و مشاور رئیس دانشگاه عنوان کرده است که حدود ۱۰ سال قبل، حزب نوآوری ژاپن که اداره هر دو دانشگاه را بر عهده داشت، به این بهانه که یک شهر به دو دانشگاه مجزا نیازی ندارد، تصمیم به ادغام آن‌ها گرفت. در ابتدا، هر دو دانشگاه به دلیل استقلال و فرهنگ و سابقه‌ای که داشتند، این ایده را رد کردند اما با توجه به مزایایی که برای ادغام دو دانشگاه مطرح شد، در سه سال گذشته ادغام آن‌ها به طور رسمی انجام شد. به لطف این اقدامی که صورت گرفت، دانشگاه «متروپولیتن اوزاکا» (OMU) در حال حاضر بزرگ‌ترین دانشگاه دولتی ژاپن و سومین دانشگاه بزرگ بین دانشگاه‌های ملی و دولتی است. این افزایش در ابعاد دانشگاه‌ها، یکی از نکاتی بود که کمیته مسئول از آن برای راضی کردن برخی مخالفت‌ها در میان اعضای هیئت‌علمی استفاده کرد. از آنجایی که دانشگاه «استانی اوزاکا» (OPU) در حوزه علوم کشاورزی و دامپزشکی و دانشگاه «شهری اوزاکا» (OCU) در حوزه پزشکی، علوم طبیعی و علوم انسانی فعالیت می‌کردند، ادغام این دو در بعضی حوزه‌ها با سهولت انجام شد. باوجوداین، هر دو دانشگاه دارای دانشکده‌های مهندسی با امکانات زیاد در سراسر «اوزاکا» بودند که نیاز به ادغام و ایجاد وحدت در آن‌ها احساس می‌شد.

دانشگاه پزشکی و دندانپزشکی توکیو

دانشگاه پزشکی و دندانپزشکی توکیو تا سپتامبر ۲۰۲۴ به‌عنوان یک دانشگاه پزشکی ملی فعالیت می‌کرد که دفتر مرکزی آن در Bunkyo-ku واقع ‌شده بود؛ اما از ابتدای اکتبر امسال این دانشگاه در مؤسسه علوم توکیو ادغام شد. همان‌طور که از نام آن پیداست، این دانشگاه تنها در دو حوزه پزشکی و دندانپزشکی فعالیت داشت و به‌عنوان هشت دانشکده پزشکی جدید در ژاپن شناخته می‌شد. این دانشگاه یکی از دانشگاه‌های ملی بود که در سال‌های اخیر در حوزه پزشکی شروع به کار کرد. دانشگاه‌های بسیاری در ژاپن حضور دارند که از آغاز، با گروه پزشکی وارد آموزش شده‌اند. در حال حاضر این گروه پزشکی که ۶ سال از عمر آن می‌گذرد و گروه بهداشت و سلامت که چهارسال پیش افتتاح شد، در دانشکده پزشکی و دندانپزشکی و گروه بهداشت دهان و دندان آغاز به کار کردند. حدود ۸۰۰ تخت در دانشکده دندانپزشکی بیمارستان وابسته به آن وجود دارد. ادغام این دانشگاه تحت‌عنوان مؤسسه فناوری توکیو در سال ۲۰۲۴ مورد تأیید قرار گرفت و درنهایت نام «دانشگاه علوم ترکیه» برای آن انتخاب شد. در سال ۱۹۲۸، دبیرستان دندانپزشکی توکیو به‌عنوان نخستین مؤسسه آموزشی دندانپزشکی در ژاپن تأسیس شد. در سال ۱۹۴۴، گروه پزشکی به آن اضافه شد و نام آن به کالج پزشکی و دندانپزشکی توکیو تغییر نام داد. سپس در سال ۱۹۵۱، نام این کالج به دانشگاه پزشکی و دندانپزشکی توکیو تغییر یافت. در ۱۴ اکتبر ۲۰۲۲، ادغام این دانشگاه با مؤسسه فناوری توکیو به‌طور رسمی اعلام شد و درنهایت در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۳، بعد از ادغام با مؤسسه فناوری توکیو نام این دانشگاه به دانشگاه علوم توکیو تغییر یافت.

مؤسسه فناوری توکیو

مؤسسه فناوری توکیو به‌عنوان دانشگاه ملی پژوهش‌محور علم و مهندسی در ژاپن که تا سپتامبر ۲۰۲۴ فعالیت می‌کرد، از ابتدای اکتبر در ادغام با دانشگاه پزشکی و دندانپزشکی توکیو، تحت‌عنوان مؤسسه علوم توکیو کار خود را آغاز کرده است. این کالج تنها از گروه‌های علوم و مهندسی تشکیل شده بود. با وجود این، نه‌تنها رشته‌های مهندسی، بلکه رشته‌های علوم طبیعی و علوم انسانی و اجتماعی نیز در مقاطع تحصیلات تکمیلی در آن وجود داشت. نماد این دانشکده، مدرسه هنر توکیو است. این مرکز به‌عنوان یک دانشگاه پژوهش‌محور در حوزه علوم و مهندسی به‌ویژه در حوزه‌های فناوری اطلاعات و علوم کامپیوتر در ژاپن فعالیت می‌کند. این مؤسسه در ارزیابی‌های بین‌المللی رتبه ۱۹۱ را در سال ۲۰۲۳ بین دانشگاه‌های جهان از آن خود کرده و در ژاپن نیز جایگاه چهارم را در اختیار دارد. طبق رتبه‌بندی پایگاه QS در سال ۲۰۲۳، این مؤسسه مقام چهارم را در ژاپن و در پایگاه ARWU در سال ۲۰۲۲ رتبه ۴ تا ۶ را از آن خود کرد. همچنین این مؤسسه در رتبه‌بندی مؤسسه آموزشی «نیچر ایندکس» از منظر شاخص عملکرد پژوهشی رتبه هفتم را در ژاپن از آن خود کرد. مؤسسه فناوری توکیو به همراه دانشگاه شینهوا در دسامبر ۲۰۱۴ برای اولین‌بار در میان دانشگاه‌های ملی ژاپن در حوزه علم و فناوری با دانشگاه MIT همکاری کردند.

شروع به کار مؤسسه ادغام‌شده علوم توکیو

به گزارش تایمز، در این طرح جدید ژاپن که ادغام دانشگاه‌ها در دستورکار قرار گرفته است، پس از ادغام دانشگاه پزشکی و دندانپزشکی توکیو و مؤسسه فناوری توکیو، مؤسسه‌ای تحت عنوان «مؤسسه علوم توکیو» در ابتدای اکتبر امسال افتتاح شد و کار خود را آغاز کرد. رئیس تازه‌وارد این دانشگاه جدید، این ادغام را که از دو سال گذشته آغاز شده است، به عنوان یک تصمیم استراتژیک برای تقویت پایه‌های مالی و اطمینان از اقدامات پایدار توصیف کرد. در ماه‌های اخیر، دانشگاه‌های ژاپن از مشکلات مالی خود صحبت کرده‌اند به طوری که انجمن دانشگاه‌های ملی ژاپن مدعی شده است که کاهش بودجه دولت و تورم بالا در این کشور، مؤسسات را به نقطه بحرانی سوق داده است. همین مسائل، تأثیر نگران‌کننده تغییرات جمعیتی را بر دانشگاه‌های کشور تشدید می‌کند. در اوایل سال جاری، یک کارگروه دولتی پیش‌بینی کرد که تعداد ورودی‌های دانشگاه از ۶۳۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۳ به ۵۱۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۴ کاهش خواهد یافت که افت ۱۹ درصدی را نشان می‌دهد. 

استراتژی مالی پیش‌روی دانشگاه جدید

در حالی که انتظار می‌رود مؤسسات خصوصی کوچک‌تر، بیشتر از دانشگاه‌های دولتی پیشرو در ژاپن تحت‌تأثیر کاهش ورودی‌ها و ثبت‌نام دانشجویان قرار گیرند، پروفسور «اوتاکه»، رئیس سابق مؤسسه تحقیقات نوآورانه فناوری توکیو معتقد است کل آموزش عالی این کشور باید تعدیل شود. او می‌گوید: «در یک جامعه جهانی که به سرعت در حال تغییر است، دانشگاه‌ها گاهی نیاز دارند نقش خود را بازتعریف کرده و تکامل پیدا کنند. ادغام، یک استراتژی مؤثر برای بسیاری از دانشگاه‌ها به منظور رسیدگی به مسائل عملی تغییرات مالی و پیری جمعیت و کاهش نرخ تولد است. من امیدوارم تأسیس دانشگاه علوم توکیو بتواند به عنوان الگویی برای سایر دانشگاه‌های ژاپنی باشد که به دنبال آینده‌ای پایدارند.» از منظر سیاسی، ژاپن دوران پرتلاطم و غیرمعمولی را پشت سر می‌گذارد. در روزهای گذشته، انتخابات پارلمانی در این کشور انجام شد که طی آن، حزب حاکم به طور غیرمنتظره‌ای رأی اکثریت خود را از دست داد؛ نتیجه‌ای که به نظر می‌رسد نسبت به آنچه انتظار می‌رفت، تأثیر کمتری را متوجه دانشگاه‌ها کند؛ چرا‌که خیلی انتظار نمی‌رود که هر حزب پیشرو و مداخله‌کننده‌ای بتواند حمایت مالی قابل توجهی از آموزش عالی داشته باشد. پروفسور اوتاکه در توصیه‌هایی که برای آموزش عالی ارائه داده، عنوان کرده است استراتژی مالی جدید در دانشگاه علوم توکیو نشان می‌دهد چگونه این مؤسسه با اجرای برنامه‌هایی برای کسب درآمد بیشتر از پژوهش‌های دانشگاهی و در عین حال، گسترش جذب سرمایه، می‌تواند وابستگی خود را به بودجه مرکزی و هزینه‌های شهریه‌ای کمتر کند. راهکار دیگر ارائه شده از سوی او بر این مسئله تمرکز دارد که صندوق تعالی پژوهشی موجود دولت می‌تواند تضمین‌کننده سرمایه‌گذاری‌های بیشتر باشد.

اقدام برای توسعه پژوهش و نوآوری

این طرح که در سال ۲۰۲۲ اعلام شد، امکان دسترسی به صندوق وقف را به منظور تقویت پژوهش و نوآوری در اختیار دانشگاه‌های واجد شرایط قرار می‌دهد. تاکنون تنها دانشگاه «توهوکو» تأیید شده است زیرا سایر مؤسسات برای برآورده کردن الزامات به‌ظاهر بلندپروازانه دولت تلاش کرده‌اند. باوجوداین، پروفسور اوتاکه، عنوان کرده است مؤسسه علوم توکیو با سه مؤسسه جدید پژوهشی برای این طرح درخواست خواهد داد که محور پیشنهاد مؤسسه را شکل می‌دهند. این دانشگاه همچنین قصد دارد حوزه بین‌المللی خود را گسترش دهد و دانشجویان بیشتری را از منطقه «آسه آن» جذب کرده و کشورهای کلیدی مانند هند را مورد هدف قرار دهد. به رغم نگرانی‌هایی که بخش آموزش عالی ژاپن با آن روبه‌رو است، اما اوتاکه نسبت به این امر خوش‌بین بوده و معتقد است: «کاهش نرخ زاد و ولد و پیر شدن جمعیت ژاپن ممکن است درواقع منجر به کاهش تعداد دانشجویان ورودی به مؤسسه علوم توکیو یا سایر دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی این کشور شود اما تمام این موارد، تغییری در اهمیت آموزش عالی ژاپن ایجاد نمی‌کند. اما در این بین، با کاهش جمعیت و کاهش ورودی‌های دانشگاهی، تعداد فارغ‌التحصیلان نیز کاهش می‌یابد و این کشور در آینده با مشکل متخصص در رشته‌های مختلف مواجه می‌شود و این موضوع، اهمیت توسعه و جذب متخصصان ماهر را دو چندان می‌کند.»

به گزارش ‌newsweek، دانشگاه‌های ژاپن نقشی حیاتی در احیا و بین‌المللی کردن کشوری دارند که همواره با چالش‌هایی در حوزه‌های جمعیتی و اقتصادی مواجه است. دانشگاه «کیوتو سانگیو» (KSU) ازجمله مؤسساتی است که برای مقابله با چنین مشکلاتی فعالیت می‌کند. این دانشگاه از زمان تأسیس آن طی ۶ دهه گذشته، با نوآوری‌هایی که به کار گرفته، با این چالش مقابله کرده است. رئیس این دانشگاه که نسبت به واکنش دولت به منظور استقبال از ۴۰۰ هزار دانشجوی خارجی به عنوان نیروی کار پس از فارغ‌التحصیلی ابراز امیدواری کرده، اذعان داشته است کاهش جمعیت ژاپن منجر به کمبود نیروی کار خواهد شد. ادغام دانشجویان بین‌المللی و ژاپنی، کلید و سنگ‌بنای استراتژی دانشگاه KSU است. او معتقد است کنار هم درس خواندن دانشجویان ژاپنی و بین‌المللی، نتایج عالی را به دنبال دارد. اگر دانشجویان خارجی شیفته فرهنگ و جامعه ژاپنی شوند، ممکن است در‌نهایت متقاعد شوند در این کشور شروع به کار و فعالیت کنند که طبیعتاً مزایایی را برای کشور به دنبال خواهد داشت. این آمیزه از فرهنگ‌ها نه‌تنها فضای یادگیری را غنی‌تر کرده، بلکه از اهداف گسترده‌تر ژاپن برای جذب فرهنگ و ادغام نیروی کار نیز حمایت می‌کند. بنابراین، ایده مطرح شده در راستای مقابله با کمبودهای احتمالی است و به طور بالقوه نیاز به یک بازنگری آموزشی دارد.