چرا «آناکوندا» برای ساکنان آمازون، یک اسطوره است؟

آب عنصری اساسی است که جنگل‌های آمازون را تغذیه می‌کند. رودخانه‌های آن خانه دنیای مقدسی هستند که انرژی‌بخش اکوسیستم پیچیده‌ای شامل عناصر بیولوژیکی، معنوی و بی‌جان است. آب‌های رودخانه آمازون و انشعاب‌های آن زیستگاه آناکوندای سبز، بزرگترین مار جهان است.

به دلیل اهمیت بیولوژیکی این حیوان، بسیاری از جوامع بومی، آن را در داستان‌های کیهانی و اسطوره‌ای خود گنجانده‌اند. به جز جگوار، آناکوندای سبز حیوانی است که بیشترین اهمیت فرهنگی را میان جوامعی دارد که ساکنان بومی جنگل‌های بارانی هستند.

شکل‌گیری افسانه‌ها: چرا آناکوندای سبز؟

عکس یک آناکوندای سبز

داستان‌های افسانه‌ای مختلف درباره آناکوندای سبز در مکان‌های مختلف جنگل‌های بارانی آمازون نقل می‌شوند. جوامع بومی به دلیل وجود آناکوندا در چشم‌انداز آبی آمازون از یک سو و از سوی دیگر به دلیل نحوه پیچ و خم رودخانه که شبیه پیچ و خم بدن یک مار است، شکل و ماهیت رودخانه آمازون را با آناکوندا مرتبط دانسته‌اند. در داستان‌های اسطوره‌ای و ساختارهای کیهانی این جوامع، آناکونداها با خلقت جهان و نوع بشر، پدیده‌های آسمانی و زندگی فرهنگی اطراف آب در جنگل‌های بارانی استوایی مرتبط بوده‌اند.

در بخش شمال غربی جنگل، به ویژه در منطقه وُپِس کلمبیا، جوامع بومی باور دارند که یک آناکوندای باستانی خالق نظم فرهنگی و اجتماعی حیات بوده و با سفر در رودخانه آمازون، همه جوامع ساکن رودخانه‌ها و انشعاب‌های سراسر جنگل‌های بارانی را خلق کرده است. آناکوندای باستانی فضا و زمان را خلق کرد و جوامع را کنار رودخانه توزیع کرد و به آن‌ها شیوه‌های فرهنگی، زبان‌ها و باورهای متمایز را آموزش داد.

آناکوندای نیاکانی آمازون

برخی از تصویرنگاشت‌های موجود در سِرانیا دِل چیریبیکِتِه

سفر اسطوره‌ای این مار از درهای آبی در شرق که دریاچه شیر نیز نامیده می‌شوند، آغاز میشود و به سمت منطقه وُپِس در غرب یا «مرکز جهان» ادامه دارد.

همواره این باور وجود داشته که مار بزرگ در آن واحد یک حیوان و یک قایق است که تمام جوامع اولیه انسانی سوار آن شده‌اند. در طول سفر خلقت، قایق-آناکوندا از اعماق آب‌ها به سطح می‌آید تا جوامع انسانی را کنار سواحل رودخانه بگذارد و برود.

مهم‌ترین نمودهای فیزیکی این موجودیت دوگانه در سِرّانیا دِل چیری‌بیکِتِه یافت شده است؛ منطقه‌ای کوهستانی در جنگل‌های بارانی آمازون کلمبیا که در آن تصویرنگاشت‌های باستانی یافت شده‌اند. کاستانیو-اوریبه‌ی انسان‌شناس، این تصویرنگاشت‌ها را نمادهای قایق-آناکوندا می‌داند که انسان‌ها روی آن ایستاده و دستانشان را به سوی آسمان بلند می‌کنند. این توصیف یادآور یک رابطه شمنی میان شیوه‌های تکریم و مقدس شمردن آناکوندا به عنوان یکی از مهمترین موجودات اکوسیستم آمازون است.

افسانه آناکوندای باستانی بسته به تمایزات زبانی یا فرهنگی هر جامعه متفاوت است. استفان هیو-جونز انسان‌شناس به این پدیده ناهمگونی روایی اشاره کرده و افسانه آناکوندا را درختی با چندین شاخه توصیف کرده است.

برای نمونه، در جامعه دسانا در شرق جنگل‌های آمازون برزیل، داستانی نقل می‌شود که در آن قایقی به طور همزمان یک مار کبرای بزرگ یا «پدربزرگ دنیا» است. این موجود در مسیر بالای رودخانه و در امتداد انشعاب‌های آن سفر می‌کند، مقابل خانه‌های کنار آب توقف می‌کند و کل جوامع را برای ورود به خانه‌ها و انجام نخستین مراسم آیینی لازم برای سکونت و آغاز زندگی اجتماعی و فرهنگی‌شان آزاد می‌گذارد.

جراردو رایشل-دولماتوف انسان‌شناس اضافه می‌کند که در همان جامعه، خدای خالق (خورشید)، از قایق-آناکوندا برای فرستادن مردم به زمین استفاده می‌کند. این داستان ارتباط جنسی با آناکوندا را نشان می‌دهد، زیرا آناکوندا رحمی در نظر گرفته می‌شود که نطفه انسان در آن بسته شده است.

میان مردم توکانو، آناکوندای باستانی یک ارتباط دوگانه دارد: یکی پیوند زمینی با رودخانه آمازون و دیگری پیوند فراطبیعی مرتبط با کهکشان راه شیری. رسوبات شفاف بجامانده از رودخانه آمازون در طول فصل بارندگی و مایع سفید رنگی که از برخی گیاهان توهم‌زا چکه می‌کند با مایعات تلقیح اولیه در داستان خلقت بشر ارتباط دارد. داستان‌های اسطوره‌ای جوامع دیگر، آناکوندا را با آلات موسیقی، سرامیک، آیین‌های شفابخش و دوگانگی رایج زن و مرد، روز و شب یا خورشید و ماه مرتبط می‌دانند.

افسانه‌های دیگر آناکوندا

عکس کهکشان راه شیری از یک مالوکا (خانه‌های دراز اجدادی که بومیان آمازون در آن‌ها زندگی می‌کنند)

در مناطق دیگر، به ویژه در بخش پِروئی آمازون نیز ارتباطات اسطوره‌ای با آناکوندا یافت می‌شود. این منطقه خاستگاه مردمان شیپیبو-کونیبو، آشانیکا و آگوآرونا است. اینجا، یک آناکوندای افسانه‌ای خطرناک به نام یاکوماما، از آب‌های رودخانه آمازون نگهبانی و محافظت می‌کند.

نام یاکوماما از دو کلمه کِچوآیی «یاکو» (آب) و «ماما» (مادر) تشکیل شده که به معنای «مادر آب» است. بر اساس یک داستان افسانه‌ای که موجب شهرت این مار در برخی مناطق بولیوی و پرو شده، یک آناکوندای غول‌پیکر قبلاً بدون مزاحمت انسان‌ها می‌زیسته تا اینکه یک روز، زمانی که جنگل بارانی در هماهنگی کامل بوده، ماهیگیری مزاحم آناکوندا میشود. یاکوماما به دلیل حضور ناخوشایند این مرد، گردابی ایجاد میکند و از درون آن بیرون آمده و قایق و ماهیگیر را در معرض خطر شدید قرار میدهد. مرد ناامید به درگاه اینتی خدای خورشید دعا میکند و از او کمک میخواهد. در نهایت، مرد موفق میشود به سمت دریاچه تیتیکاکا فرار کند، جایی که در نهایت میتواند از خطرات این مواجهه‌ی عجیب جان سالم به در ببرد.

فرادید